Wyznawczynie bożka gałganków (Emil Zola, "Wszystko dla pań")

Wyznawczynie bożka gałganków

Bohaterka „Kobiet” Zofii Nałkowskiej wyznaje: w pewnych książkach znajduję wytchnienie po marnościach i ohydach życia – po prostu odrywam się zupełnie od rzeczywistości. Dlatego nienawidzę takich np. autorów jak Zola, którzy brudy, wstrząsające każdą duszą subtelniejszą, wprowadzają do tej dziedziny, gdzie królować powinna tylko poezja[1]. Wprawdzie nie do końca podzielam poglądy Mary, ale w obawie przed wzmiankowanymi wstrząsami duszy długo unikałam spotkania z twórczością Emila Zoli. Moją rezerwę pogłębiła jeszcze świetna wystawa The Illusions of reality. Naturalist painting, photography and cinema 1875-1918, którą rok temu obejrzałam w helsińskim Ateneum, a pełne wyrzutu spojrzenie dziewczynki z obrazu Eero Järnefelta prześladowało mnie przez wiele tygodni.

Mimo oporów, zachęcona przez Zacofanego w lekturze, który często bywa latarnią mojej literackiej zaczarowanej dorożki, i zmotywowana jak zwykle ciekawą recenzją Guciamal, sięgnęłam po „Wszystko dla pań”. Najpierw ucieszę tych, którzy podobnie jak ja nieufnie podchodzą do naturalizmu: czytając tę książkę Zoli nie będziecie intensywnie pławić się w brudach, ohydach i marnościach życia. Na chwilę się w nich zanurzycie. Poza tym czeka Was uczta duchowa za sprawą wysublimowanych i niewyobrażalnie plastycznych opisów tkanin, ubiorów i artykułów pasmanteryjnych. Ten urzekł mnie najbardziej:

— Och! Jakież to cudowne! — powtarzały panie. — Coś niesły­chanego!
Nie mogły się nasycić tą  symfonią bieli,  jaką  rozbrzmiewał  cały magazyn. Nigdy jeszcze Mouret nie zrobił niczego na tak wielką skalę. Stworzył arcydzieło sztuki dekoratorskiej. Ta kaskada bieli, ten pozor­ny nieład  w  układzie  tkanin,  przypadkiem  jakby  wysypujących  się z otworzonych pudeł, wszystko to posiadało jakąś cudowną harmonię, kolor biały rozwijał się we wszystkich tonach, rodził się, rósł, rozkwitał w skomplikowanej instrumentacji mistrzowskiego utworu, którego usta­wiczne napięcie unosiło duszę we wciąż rosnącym porywie. Panowała tu sama biel, lecz nigdy odcień jej nie powtarzał się, na pozór iden­tyczne kolory różniły się między sobą, kontrastowały, dopełniały, osią­gały blask taki, jaki daje światło. Najpierw szła matowa biel perkalu i płótna, potem kremowe odcienie flaneli i sukna,  jeszcze dalej  — rosnąca gama białych  aksamitów, jedwabi, atłasów;  barwa  stawała się coraz intensywniejsza, aż wreszcie zapalała się małymi płomyczka­mi na załamaniach tkaniny; białość rozwiewała się wraz z przejrzy­stością firanek, stawała się samą światłością,  gdy  przyszła  kolej  na muśliny, gipiury, koronki, a zwłaszcza tiule, które dzięki swej lekkości stanowiły jakby najwyższą i zanikającą nutę; srebro wschodnich tka­nin w głębi olbrzymiej alkowy stanowiło końcowy akord.[3]

Moja wyobraźnia pracowała jak szalona i siłą powstrzymywałam się, żeby nie pobiec do najbliższego sklepu z materiałami i zanurzyć ręce po łokcie w jedwabiach, muślinach i koronkach lub z głodnym spojrzeniem krążyć po okolicznych pasmanteriach. Zachwycił mnie też drobiazgowy obraz Paryża. 

Ilustracja do francuskiego wydania powieści Wszystko dla pań.

Opisy to nie wszystko. Głównym, a w dodatku tytułowym bohaterem powieści „Wszystko dla pań” jest świetnie prosperujący odzieżowy dom towarowy. Zaskoczyły mnie detalicznie opisane w książce techniki marketingowe, które mogą stać się inspiracją dla współczesnych handlowców. Trudno wręcz uwierzyć, że akcja toczy się pod koniec XIX wieku. Razem z dwudziestoletnią Denise, ubogą sierotą z prowincji, podziwiamy oszałamiające wystawy. Niestety, okazuje się, że zewnętrzny blichtr to przykrywka, pod którą kryje się bezduszna, choć sprawnie działająca maszyneria. Pracownicy są tylko trybikami. Wiele zjawisk niepokoi autora: wyzysk sprzedawców, którzy pracują trzynaście godzin na dobę, wyścig szczurów, zwalnianie z pracy z błahych powodów, molestowanie seksualne podwładnych i mnóstwo innych. Wszystkie brzmią dziwnie znajomo, choć książkę wydano w 1883 roku.

Ekskluzywny magazyn dla pań jak soczewka skupia problemy współczesności i tak naprawdę jest chyba obrazem Francji z końca dziewiętnastego wieku. Co ciekawe, w opisach sklepu pojawiają się wręcz akcenty religijne, które mają zapewne podkreślić, że teraz dom towarowy stał się substytutem kościoła: wydawało się, że jakiś bożek gałganków wybrał sobie ten zakątek na swą białą świątynię[3]. Ażurowy szal został porównany do zasłony nad ołtarzem[4], natomiast dział koronek wyglądał jak biała kaplica. Z góry zwieszały się tiule i gipiury tworząc białe sklepienie, jakby z chmur utkany welon, pod którego delikatną siatką bledną promienie porannego słońca[5]. W scenach szturmu pań na nowe towary jest spora doza komizmu, ale też coś przerażającego. Vallagnosc mówi: Przyglądałem się ich twarzom: jest to wyraz chciwości i zawstydzenia, właściwy obłąkanym. Ładna szkoła uczciwości![6] W sklepie Oktawa Moureta kobieta za każdy kaprys płaciła kroplą krwi. I tu właśnie pojawia się paradoks: pozornie uszczęśliwiając kobiety i spełniając ich zachcianki, dom towarowy odzierał je z człowieczeństwa, wywoływał histerię, prowokował do kradzieży. Jego nazwa brzmi dość ironicznie.

Zmysłowe rozkosze, jakie dają opisy autorstwa Zoli, i podziw dla trafności jego społecznych diagnoz zakłócał czasem głos rozsądku, który skrzekliwym J'accuse! domagał się ode mnie odpowiedzi na kilka pytań. Dlaczego bohaterowie składają się tylko z kilku cech? Dlaczego Zola tak krytycznie oceniał kobiety? Dlaczego zdecydował się na zakończenie, które jest nie tylko mało realistyczne, ale w dodatku według mnie kłóci się z wymową całej powieści? Jaka naprawdę była Denise? Mam wrażenie, że w intencji Zoli miała być uciśnioną niewinnością, idącym za porywami serca aniołem, który spadł do Paryża i mocno się potłukł, po czym okazał się samorodnym, zapobiegliwym geniuszem marketingu o nader analitycznym umyśle. Denise wywoływała u mnie huśtawkę nastrojów.

Wprawdzie czytając „Wszystko dla pań” nie wznosiłam ekstatycznych okrzyków wzorem cytowanych już klientek paryskiego sklepu: Och! Jakież to cudowne!, ale mam przeczucie, że na tym nie skończy się moja przygoda z cyklem Rougon-Macquartowie Zoli. Wątpię jednak, czy przeczytam wszystkie dwadzieścia powieści i poznam wszystkich trzystu (!) głównych bohaterów. Jak mawiał sam mistrz Émile, czasem nadmiar wiedzy bywa równie szkodliwy jak jej brak.

Żurnal z 1888 roku.

_________

[1] Zofia Nałkowska, Kobiety, Prószyński i S-ka, 2010, s. 126.

[2] Emil Zola, Wszystko dla pań, tłum. Zdana Matuszewicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959, s. 389.
[3] Tamże, s. 410.
[4] Tamże, s. 8.
[5] Tamże, s. 409.
[6] Tamże, s. 249.

Moja ocena: 4

Émile Zola.

[Źródło zdjęcia]