Nasza klownessa („Córka Kossaka. Wspomnienia o Magdalenie Samozwaniec”)

Nasza klownessa

Magdalena Samozwaniec przywiązywała wielką wagę do stroju i wyglądu. Zacznę więc od zewnętrznych walorów antologii Rafała Podrazy „Córka Kossaka. Wspomnienia o Magdalenie Samozwaniec”. Już pobieżne jej przejrzenie w księgarni wystarczyło, żeby decyzja o zakupie podjęła się właściwie sama. Mnóstwo zdjęć i ilustracji, ciekawa typografia, pomysłowa okładka zaprojektowana przez Marcina Szczygielskiego – to wszystko przyciąga uwagę i kusi. Od dawna autorkę „Na ustach grzechu” darzę wielką sympatią, więc po prostu nie miałam wyboru.

Na zbiór składają się wspomnienia tych, którzy mieli przyjemność poznać Madzię na różnych etapach jej życia. Autor skorzystał z relacji znalezionych w książkach i czasopismach, ale również z listów, rękopisów, niepublikowanych materiałów i własnych notatek z przeprowadzonych rozmów. W 2007 roku Rafał Podraza wydał antologię o prawie identycznym tytule, „Magdalena, córka Kossaka. Wspomnienia o Magdalenie Samozwaniec”. We wstępie do nowej edycji wyznaje enigmatycznie o poprzedniej: „była to bardziej książka sprawdzająca mnie na polu literackim niż wyrażająca moje ambicje zostania literatem”[1]. To jest drugie, uzupełnione wydanie.

Ucieszyło mnie, że wiele źródeł po raz pierwszy ukazało się drukiem. Poziom wypowiedzi na temat Madzi jest zróżnicowany. Obok ciekawych relacji i głębokich przemyśleń zdarzają się mniej pasjonujące opowieści. Chwilami dyskusyjny wydawał mi się dobór wspominających. To, że ktoś jako chłopiec wysluchał rozmowy telefonicznej swojej mamy z Magdaleną Samozwaniec, to według mnie trochę za mało, by coś ciekawego o niej powiedzieć.

W czasie lektury czasem drażniły mnie powtórzenia. Oczywiście autor antologii nie ma wpływu na to, co powiedziano o Madzi, ale według mnie powinien był dokonać skrótów. Informacja o tym, że Samozwaniec bardzo troszczyła się o swoją urodę pojawia się w tekście chyba kilkanaście razy. Zdarzają się również zdublowane anegdoty, na przykład ta o peniuarze, czy o farbach po Kossakach.

Podobało mi się to, że obraz autorki „Marii i Magdaleny”, który wyłania się ze wspomnień, jest kontrowersyjny. Według wielu osób była uroczą, radosną sybarytką, „najdowcipniejszą kobietą w Polsce”[2]. Do takiego wizerunku jesteśmy przyzwyczajeni. W relacjach zdecydowanie dominują ciepłe tony, ale zdarzają się też glosy krytyczne. Padają złowieszcze epitety: „wampirzyca, która opaskudziła gniazdo Kossaków”[3] i „rodzinna czarownica”[4]. Zarzucano jej cynizm, egoizm, materializm. Zaskoczyła mnie wyraźna sugestia, że „Na ustach grzechu” nie do końca było dziełem Madzi – w tworzeniu parodii „Trędowatej” aż nadto wspomagać ją mieli siostra i szwagier. Odnoszę wrażenie, że najcelniej Magdalenę scharakteryzowała Alicja Sternowa, która mawiała o niej „nasza klownessa”[5]. Marian Brandys postrzegał ją podobnie: twierdzi, że Samozwaniec była skrzyżowaniem klowna z kontessą i miała w sobie tragizm klownowski i bohaterski dantyzm[6]. Jeśli ktoś wątpi w liryczną i poważną stronę Madzi, gorąco zachęcam do lektury listu, który napisała do Natalii Gałczyńskiej po śmierci Konstantego.

Mimo głosów krytyki i fumów rodziny, która obraziła się za kąśliwe  sportretowanie w „Marii i Magdalenie”, Samozwaniec wręcz uwielbiano. Nie chodziło wyłącznie o jej zabawne książki. Widziano w niej nie tylko błyskotliwą humorystkę, czarującą kobietę i życzliwego człowieka. Uosabiała też świat, który po wojnie został zmieciony z powierzchni ziemi. Hołubiono ją i adorowano. Ponoć kiedyś w notce w „Przekroju”, napomknęła, że nigdzie nie może kupić chrupkiego pieczywa, które lubi pogryzać w czasie pisania. Reakcja czytelników była natychmiastowa. Magdalena otrzymała liczne paczki z rzeczonym przysmakiem: od producenta z Wrocławia, od miłośników jej książek z całej Polski i z zagranicy. Madzia była wzruszona i oświadczyła dowcipnie, że czuje się po-chlebiona[7].

Magdalena Samozwaniec
[Źródło zdjęcia]

Oczywiście w książce Rafała Podrazy obecne są trzy wątki biograficzne, które najbardziej nurtują miłośników Magdaleny Samozwaniec: jej relacje z siostrą, Marią Pawlikowską-Jasnorzewską (tu ciekawostka - zaskoczyła mnie opowieść Hanny Mortkowicz-Olczakowej, która wspomina, że w czasie rejsu dookoła Morza Śródziemnego „Madzię witano we wszystkich portach jako świetną przedstawicielkę literatury polskiej, podczas gdy Lilka zapomniana, niezauważana kryła się smętnie gdzieś po kątach”[8]), historia wydziedziczonej córki, Teresy i temat małżeństwa z Zygmuntem Niewidowskim (polecam świetną recenzję Izy poświęconą książce „30 lat życia z Madzią”). Obawiałam się, że skoro autor „Córki Kossaka” jest z nim spokrewniony, będzie podejmował próby wybielenia wizerunku Zygmusia, ale wykazał się obiektywizmem - pojawiają się również opinie bardzo krytyczne. Dominuje jednak wizerunek Zygmunta anielsko opiekuńczego i zaradnego życiowo, natomiast Magdalena rzekomo akceptowała jego zdrady w myśl zasady: „Chłop musi zdradzać! Ważne jednak, żeby wracał”[9]. Rysują się też różnice w wizerunku rodzin: Kossakowie są neurotyczni i skłóceni z Madzią, podczas gdy rodzina Zygmunta traktuje ją ciepło i serdecznie.

 

Niesamowitą radość sprawiły mi liczne zdjęcia zamieszczone w antologii. Wiele z nich widziałam pierwszy raz w życiu, a pasjonuję się Madzią od dawna. Żałuję tylko, że nie zostały podpisane. Wprawdzie na końcu książki jest szczegółowy spis ilustracji, ale konieczność wyszukiwania była chwilami irytująca dla rozleniwionego czerwcowym słońcem czytelnika. Podoba mi się natomiast pomysł dołączenia drzewa genealogicznego rodzin Niewidowskich i Kossaków, rozdziału z anegdotami, skróconego kalendarium życia pisarki, indeksu osób i szczegółowej bibliografii. Po jej dokładnym przestudiowaniu zdziwiło mnie, że autor nie uwzględnił tomu wspomnień o Magdalenie Samozwaniec, który kiedyś zresztą czytałam, O Magdalenie Samozwaniec (red. Gracjana Miller-Zielińska, Wydawnictwo Literackie, 1979) - zachęcam do lektury pięknej recenzji Zacofanego w lekturze. Niestety, nie mam własnego egzemplarza i nie jestem w stanie stwierdzić, na ile Rafał Podraza posiłkował się tą antologią. Na pewno z niej pochodzi opowieść Haliny Auderskiej o Madzi wyskakującej przez okno do ogrodu w Oborach. Tymczasem na stronie 303 w bibliografii Podrazy  czytamy, że wspomnienie Auderskiej zostało opracowane na podstawie niepublikowanych zapisków za zgodą rodziny. Jak to możliwe, że popularna antologia Gracjany Miller-Zielińskiej została pominięta?

Mimo zastrzeżeń z uśmiechem i wzruszeniem spędziłam kilka godzin w towarzystwie Madzi i jej bliskich. Trudno było się rozstać z córką Kossaka, siostrą Lilki, żoną Zygmusia, bo według Kornela Makuszyńskiego ten potwornie złośliwy łobuz w spódnicy jest niewiastą obłą­kanie miłą, ostrzącą sobie każdego ranka język na rzemie­niu, roześmianą niewiastą, która sypie dowcipy jak kiedyś Zosia zboże kurkom[10]. 

_____________

[1] „Córka Kossaka. Wspomnienia o Magdalenie Samozwaniec”, zebrał i opracował Rafał Podraza, Instytut Wydawniczy Latarnik, 2012, s. 9.

[2] Tamże,  s. 25.

[3] Tamże, s. 14.

[4] Tamże, s. 69.

[5] Tamże, s. 156.

[6] Tamże, s 156. 

[7] Tamże, s 195. 

[8] Tamże, s. 18.

[9] Tamże, s. 39.

[10] Tamże, s. 27.

Moja ocena: 4

Magdalena Samozwaniec. Zdjęcie z książki (s. 193).