Józef Ignacy Kraszewski, "Lalki: Sceny przedślubne"

W blasku politury i szlifowanych pazurków

Być może patrząc na powyższą okładkę ze zdumieniem przecieracie oczy, doszukując się błędu w tytule lub nazwisku autora. Żart Izy (Filety z Izydora), która zapytała mnie, czy "Lalki" Kraszewskiego to atak klonów panny Łęckiej, rozbawił mnie ogromnie, a jednocześnie uświadomił, że nie tylko ja zakładałam wtórność pomysłu Kraszewskiego.

Tymczasem po raz kolejny autor "Starej baśni" wymyka się z przegródki dla epigonów.  Okazuje się, że zaczął pisać "Lalki" w roku 1873, a wydał rok później. Kiedy ukazała się ta powieść, Prus miał 26 lat. Pierwszy odcinek jego "Lalki" opublikowano 29 września 1887 roku, trzynaście lat po wydaniu książki Kraszewskiego. Oczywiście nie sugeruję plagiatu tytułu, nie wiem też, czy Prus w ogóle czytywał Kraszewskiego, ale widać wyraźnie, że nie mamy o autorze "Hrabiny Cosel" najlepszego mniemania. Podobnie sytuacja wygląda z "Krzyżakami". Sienkiewicz - rok 1900, Kraszewski - rok 1883. Motto "Lalek" to sentencja "Między ustami a brzegiem pucharu wiele się zdarza", co z kolei przypomina wiekopomne dzieło Rodziewiczówny (dla porządku: rok 1890).

Będę pracować nad swoją teorią spiskową pod hasłem "My z niego wszyscy!" i na bieżąco Was powiadamiać  o nowych odkryciach. Tymczasem zajmijmy się "Lalkami". Niestety, "Dziennik Serafiny", który powstał tylko trzy lata później, pozostawia je daleko w tyle. Powieść jest słabsza, chwilami nudna i przegadana. Moim zdaniem fabuła leży i żałośnie kwili. Bohaterowie najczęściej snują się bezczynnie, prowadząc nużące rozmowy. Mimo to Kraszewski w "Lalkach" kilka razy błyska szlifowanym literackim pazurkiem. Zwłaszcza na początku i w zakończeniu, lapidarnym i tak skondensowanym, że dwie ostatnie strony wręcz kipią od emocji. Podobały mi się też opisy wnętrz, którymi cieszyć się w pełni nauczył mnie monsieur Balzac. Z przyjemnością wyłapywałam też różne smaczki. Dowiedziałam się na przykład, że lawendową wódką kadzono sionkę i pokoje dla odświeżenia zapachu .

"Lalki" to powieść obyczajowa o bardzo wyraźnym przesłaniu. Autor dość bezwzględnie krytykuje i ośmiesza ówczesną młodzież. Potępia też zwyczaj oddawania dzieci na wychowanie do bogatszych krewnych, którzy wprawdzie zapisują im spadki, otaczają zbytkiem, obwożą po Europie, ale jednocześnie wydziedziczają z rodzinnych korzeni i prowokują do ukrywania prawdy o sobie. 

Kraszewski znowu bezkompromisowo ośmiesza współczesną obyczajowość: małżeństwa bez miłości, upadek ideałów, cynizm. Podobnie jak w "Dzienniku Serafiny" nie przedstawia swoich poglądów wprost, tylko na zasadzie antytezy: losy bohaterów ilustrują jak być nie powinno. Tym razem dostajemy instrukcje na temat: jak nie należy wychowywać chłopców i jak nie powinno się zawierać małżeństw. Na szczęście autor nie popada w totalny pesymizm. Jeden z bohaterów stwierdza: "Wielki świat [...]obfituje wprawdzie w świecące lalki i ludzi tak upoliturowanych, że spod politury nie widać, z jakiego są drzewa, ale znajdują się wśród niego ludzie wykształceni, poważni i tworzący sobie w życiu zadania, które spełniają". [1] Jest w tych słowach dużo prawdy, wykraczającej znacznie poza wiek dziewiętnasty.

Powieść, jak sugeruje jej podtytuł, osnuta jest wokół planów matrymonialnych. Z woli bogatego wuja na ślubnym kobiercu stanąć mają Roman Zebrzydowski z baronówną Lolą Wilmshofen. Przyszły narzeczony to dwudziestoletni efeb, którego wziął na na wychowanie zamożny krewniak, Filip Zebrzydowski. Dworek zubożałych rodziców w Uściu nad Bugiem młodzian odwiedza okazjonalnie. Z matką i ojcem nie łączy go prawie nic. Roman pod powabną powierzchownością i wykwintnym strojem kryje bowiem ziejącą pustkę.

Kraszewski pastwi się na chłopięciu niemiłosiernie i zajadle wyszydza jego zniewieściałość. Młody człowiek zwykle mówi po cichu, rumieniąc się, "spuszczając oczy na śliczne swe białe, długie, szlifowane pazurki"[2]. Tak wygląda natomiast jego bagaż podróżny: "mnóstwo tajemniczych narzędzi, flaszek, szczotek, woreczków, pudełeczek i skrzyneczek. [...] Dwanaście flaszek perfum różnych, wód do zębów, do twarzy, kilka gąbek różnego kalibru, ręczniki twarde i mięsiste, cienkie i delikatne, na ostatek pudełko różnych guzików i kolekcja szpilek zaświeciły symetrycznie ułożone na stole. Za tymi poszło wydobywanie ubrań wieczornych i rannych, czapeczek, fezów, szlafroków, pantofli ciepłych i zimowych..."[3] Roman doskonale czuje się w świecie konwenansów, poza tym "opinia świata obchodzi go wielce"[4]. Okazuje się jedną z tytułowych lalek, niezdolnych do uczuć, postępujących pod dyktando towarzyskich form.

Lola Wilmshofen też nie budzi sympatii swoją wieczną melancholią, opryskliwością, przyziemnością. Odnoszę wrażenie, że płeć piękna nie jest szczególnie wysoko notowana u Kraszewskiego. Może spadek poczytności jego książek wiąże się z tym, że zbulwersowane panie bibliotekarki na znak protestu chowały jego powieści na zapleczu? Jeden z bohaterów, Bończa, tak oto wyjaśnia brak miłości we współczesnym świecie: "panie nie umiecie w nas tchnąć tego uczucia i same jesteście lodem i chłodem. Cóż dziwnego, że miłość znikła. Nie myśmy jej źródła wysuszyli... " [5]

Sportretowane przez Kraszewskiego kobiety mają poglądy jak na owe czasy dość rewolucyjne. Lola przedstawia swoje wymagania wobec przyszłego małżonka: "I to jeszcze dodać muszę [...], że jestem charakteru energicznego, że niełatwo daję rozkazywać sobie, że przemoc mnie oburza i że w małżeństwie niepodległą chcę pozostać. Wolę, żebyś to pan wiedział wcześnie."[6] Podobnie jak Serafina podchodzą do życia tyleż pragmatycznie, co bezdusznie. Przyjaciółka Loli, Herma, woła z oburzeniem: "Gdzież to kto widział na świecie, aby prawdziwa miłość z małżeństwem w parze chodziła i długo się w nim utrzymać mogła! Ale nie ma na kuli ziemskiej dwóch ze sobą sprzeczniejszych rzeczy!"[7] Tematy matrymonialne nie budzą w Loli najmniejszych wzruszeń: "gdybyż pan udawał zakochanego, a ja wzajemną, to dopiero byłoby prawdziwie śmiesznym." [8]

Tymczasem do gry wkracza drugi konkurent. Kuzyn Loli, Adolf Nieczujski. Autor dobrał mu nazwisko na zasadzie kontrastu. Otóż Adolf jest jedną z niewielu osób, które w tej powieści cokolwiek czują. Nawiasem mówiąc jestem pod wrażeniem onomastycznych talentów pisarza - jedna z bohaterek nazywa się Hermancja z Fiflów Grzegorska! Wracając do Adolfa, młody człowiek wyróżnia się rozsądkiem, spokojem. daleko mu do wykwintności Romana, jest pod wieloma względami jego przeciwieństwem. Lola darzy go dużą sympatią.  Proszę, nie liczcie na to, że zdradzę, jaką decyzję podejmie strapione dziewczę. Podobnie jak w "Dzienniku Serafiny" zakończenie nie jest do końca takie, jakiego się spodziewamy, biorąc pod uwagę romansową formę powieści. Najwyraźniej mocne finały są specjalnością pisarza.

Tytułowe "Lalki" to ludzie zaludniający karty tej powieści, ze szczególnym uwzględnieniem dwójki bohaterów głównych. Lolka nazywana była przez ciocię Nieczujską też "Lalką" i "Laleczką", i tak można tłumaczyć sobie tytuł, ale Kraszewski schodzi głębiej. Przyszli małżonkowie są jak piękne lalki, puste w środku, pozbawione duszy. Porównać ich też można do marionetek, poruszanych szarpnięciami mód, form i konwenansów. Tak Romana opisuje jego ojciec, pan chorąży Zachariasz Zebrzydowski: "lalka, istotnie lalka... Na woskowanej posadzce ją postawić i uperfumowaną admirować, ale czy to mąż, czy to mężczyzna, czy to człek zbrojny na losu wypadki? [...] Boże odpuść! lalka! lalka!"[9] Podobnym wartościom hołdują przyjaciele pary bohaterów, Cherubin i Herma. Brzmieniowa zbieżność imion na pewno nie jest przypadkowa.

Pod względem językowym lektura tej książki to były wspaniałe żniwa. Mam kolejny zestaw słów do adopcji (wyjaśnienia pod koniec tej recenzji) i będzie mi bardzo miło, jeśli któreś znajdą u Was wikt i opierunek.

ekscytarz 

To mój faworyt w tym zestawieniu. Mała zagadka: czy ktoś domyśla się, co to jest ekscytarz?

prozapia 

komosić się 

tyftyk

rajtrok

egzorta

absentować się

kocz

smakowny (o ubiorze)

kokosz

dalipan

boleśna

dzień upłyniony

gumienny

żałośliwie

bohdanka

świeżo spanoszone rodziny

W "Lalkach" pojawiły się też wyrażenia, które w roku 1873 rozumiano trochę inaczej:

puścić bąka - rozpuścić plotkę

wytwór - wytworność

z wielką serią - bardzo poważnie

popełnić nieforemność - popełnić nietakt

zaanimowany - ożywiony (Gwoli ścisłości w tekście jest zaanimowany improwizowanym ponczykiem.)

Być może to poważna jednostka chorobowa, ale dzieje się ze mną coś takiego, że czytając zdania typu: "Stadnina powracała z paszy mimo wrót dworu"[10], uśmiecham się ze szczęścia od ucha do ucha. 

________

[1]Józef Ignacy Kraszewski, "Lalki: Sceny przedślubne", Wydawnictwo Literackie, 1988, s. 131.
[2] Tamże, s. 17. 
[3] Tamże, s. 16.
[4] Tamże, s. 51.
[5] Tamże, s. 63.
[6] Tamże, s. 51. 
[7] Tamże, s. 63.
[8] Tamże, s. 51. 
[9] Tamże, s. 9.
[10] Tamże, s.10.

Moja ocena: 3+

[Źródło zdjęcia]