„I to, i tamto, i owo” (Mikołaj Gogol, „Ożenek”)

„I to, i tamto, i owo”

Kiedy podczas premiery Ożenku w 1842 roku car Mikołaj I po kilku scenach ostentacyjnie wyszedł z teatru, a pozostali widzowie również demonstracyjnie dawali upust swojemu oburzeniu, chyba nikt nie miał pojęcia, że właśnie spostponowano jedną z najlepszych komedii w historii światowej literatury. Publiczność była zbulwersowana nie tylko jadowitą satyrą, ale również nietypową formą sztuki Gogola. Podobno inscenizacja i gra aktorów też pozostawiały sporo do życzenia.

Gdyby nie Marlow, ja też nie doceniłabym w pełni Ożenku. Bardzo dziękuję za skuteczną zachętę, popartą dobrym przykładem. A wszystko zaczęło się od naszej komentarzowej rozmowy na temat dramatów i tego, że ich recenzje tak rzadko pojawiają się na blogach książkowych. Chlubne wyjątki to na przykład interesujące uwagi Zacofanego w lekturze o nowym przekładzie Makbeta, pamiętny tekst Momarty oraz ożywiona klubowa dyskusja u Ani.

Być może w czytaniu utworów, które z definicji przeznaczone są na scenę, czai się coś sztucznego, ale według mnie warto je mieć na uwadze. Poza kilkoma dramatami omawianymi w szkole reszta zwykle leży odłogiem, a szkoda. Z różnych powodów wyprawa do dobrego teatru bywa w sferze trudnych do zrealizowania marzeń. Poza tym ostatnio wśród niektórych reżyserów i filmowców panuje przekonanie, że dramaty trzeba bezwzględnie uwspółcześniać i uatrakcyjniać, dostarczając publiczności estetycznych wstrząsów. Czasem dodatkowe atrakcje wprawiają w osłupienie i skutecznie odwracają uwagę od samego tekstu. Dorzućmy jeszcze do tego rozmaite efekty specjalne, które zapewniają specyficzni widzowie. Niedawno pisała o tym Kasia, a przykłady w jej notce i w komentarzach naprawdę robią wrażenie.

Ożenek, spektakl TeatruTelewizji, reż. Ewa Bonacka.

Jestem wdzięczna Marlowowi za inspirację, a również za jego bardzo ciekawą recenzję „Rewizora”, bo Ożenek okazał się wyśmienity! Na pewno duża w tym zasługa tłumacza, a był to sam Julian Tuwim. Dotychczas komedię Gogola znałam tylko ze słynnej adaptacji Teatru Telewizji w reżyserii Ewy Bonackiej. Ten spektakl oglądałam wielokrotnie, z niezmiennym zachwytem, zawsze parskając, chrumkając i  chichocząc. Przy całym szacunku dla uwielbianych przeze mnie wybitnych kreacji aktorskich w tej sztuce, a już zwłaszcza Anny Seniuk w roli Agafii, wydaje mi się, że reżyserka skupiła się na komicznych i prześmiewczych urokach sztuki Gogola, pomijając zaskakujące, melancholijne drugie dno. Zauważyłam je dopiero czytając tekst.

Pisząc o Rewizorze, Marlow podkreślał jego uniwersalność. Na temat Ożenku można powtórzyć jota w jotę to samo. Wprawdzie swatki to już zamierzchła przeszłość, ale ich funkcję prężnie pełnią portale randkowe i biura matrymonialne. Tak współcześnie brzmi propozycja Żewakina: „Może przysłać jakieś dokumenty? Maturę... kartę kwalifikacyjną. Może umiłowana będzie chciała przejrzeć! Zaraz polecę i przyniosę... ”[1]

Temat takiego małżeństwa, w którym o miłości czy przyjaźni w ogóle się nie mówi w przeciwieństwie do pieniędzy i stanowiska, również okazuje się nadspodziewanie aktualny. W Ożenku prawie wszystko zostaje sprowadzone do transakcji handlowej. Fiekła Iwanowna mówi: „Na to jest towar, żeby go oglądać”. Tak więc chociaż podtytuł komedii Gogola brzmi „Zdarzenie całkiem niewiarygodne”, wyczuwam w nim spory sarkazm. A zdarzenie jest całkiem wiarygodne, nawet po 171 latach.

Ożenek, mal. D. Dubinski, ilustracja z wydania

rosyjskiego z 1953 roku.

Prawie wszyscy bohaterowie komedii planują ślub. Motywacje i oczekiwania wobec poszukiwanych partnerów bywają różne, ale łączy je materializm, egoizm i powierzchowność. Oto mały przegląd wymagań.

Żewakin:

„ma życzenie, aby panna swoje ciało na sobie miała, a chuderlawych zupełnie nie lubi”.

Iwan Pawłowicz Jajecznica:

„Ty mi [...] głupstwami głowy nie zawracaj, że panna taka czy owaka. Ty mi od razu na stół całą prawdę: ile ruchomego majątku, ile nieruchomego?”

Nikanor Iwanowicz Anuczkin:

„Ja [...] wymagam, żeby panna przystojna była, wychowana i żeby po francusku mówić umiała.”

Według Podkolesina małżeństwo to również lek na depresję:

„w końcu rzeczywiście trzeba się ożenić. Bo i co? Dzień za dniem przechodzi, aż się wreszcie wszystko przykrzy, wstręt człowieka bierze.”

Natomiast doświadczony w tej dziedzinie Koczkariew zwiastuje rewolucyjne zmiany, które obejmą też wyposażenie wnętrz:

„Ale kiedy będziesz miał żonę, wszystko się zmieni! Zaraz się zjawi kanapa... piesek... jakiś czyżyk w klateczce, ręczna robótka...”

Bez względu na gusta i guściki nie da się ukryć, że małżeństwo to prawdziwe wyzwanie: 

 „Ciężka, psiakrew, sprawa — ożenek. I to, i tamto, i owo. Żeby i to było w porządku, i tamto... Nie takie to, u diabła, łatwe, jak powiadają.” 

Bez wątpienia Ożenek jest sztuką bardzo zabawną. Na pewno jest w tym spora zasługa tłumacza, a był to sam Julian Tuwim. Rubaszny humor iskrzy się od pierwszej sceny do samego końca. Bardzo rozśmieszyły mnie na przykład fragmenty o Sycylii. Gogol po raz kolejny błysnął talentem ironicznego karykaturzysty. Jest jednak maleńkie ale. Świetnie wychwycił je ilustrator książkowego wydania komedii, Georges Pogedaieff.

Ilustracja do Ożenku, rys. Georges Pogedaieff. [Źródło]

Bohaterowie Gogola to postacie śmieszne, groteskowe, ale też nieprzewidywalne i tak naprawdę trochę przerażające. Wystarczy posłuchać tego, co i jak mówią. W towarzystwie, na którym chcą wywrzeć dobre wrażenie absztyfikanci Agafii są uprzedzająco grzeczni, natomiast kiedy gra pozorów się kończy, potrafią sypać obelgami jak z rękawa. Ich adresatką jest najczęściej Fiekła Iwanowna. Sama oblubienica mimo początkowych oporów też w pewnym momencie zawoła: „Wont, durnie!”

Poza tym osaczony przez Koczkariewa i swatkę, a przede wszystkim przez społeczne normy i nakazy Podkolesin to postać do bólu komiczna i żałosna, ale w swoim irracjonalnym zagubieniu przypomina też trochę bohaterów Kafki i Gombrowicza. Wydaje mi się, że zaskakujący finał sztuki to nie tylko zabawna, trochę absurdalna niespodzianka - kaprys starego kawalera, ale też rozpaczliwa próba ucieczki. Zniknięcie Podkolesina jest wręcz surrealistyczne. Natychmiast skojarzyło mi się z tym obrazem Magritte'a:

Nabokov, znawca i miłośnik twórczości autora Ożenku, ostrzega, że w miarę jej poznawania „oczy czytelnika mogą zostać zgogolizowane i może zacząć dostrzegać drobiny jego świata w najbardziej nieoczekiwanych miejscach”. Nie chcę Was martwić, ale zaczynam u siebie dostrzegać pierwsze objawy gogolizacji. Uprzedzam, to jest zaraźliwe.

_____

[1] Mikołaj Gogol, Ożenek. Rewizor, tłum. Julian Tuwim, Państwowy Instytut Wydawniczy, 2006. Wszystkie cytaty pochodzą z tego wydania.

 
Moja ocena: 5,5 

Mikołaj Gogol.

[Źródło]