Ylljet Aliçka , "Kompromis: 13 opowiadań albańskich"

Otwarcie, krótko i jasno

Podobno Albańczycy nazywają swój kraj Shqipëria. Wyraz ten pochodzi od słowa shqipoj, które znaczy mówić otwarcie, krótko i jasno. Po przeczytaniu książki pisarza z tego kraju, Ylljeta Aliçki, odnoszę wrażenie, że to bardzo trafny przydomek.

Trzynaście utworów składających się na zbiór "Kompromis" łączy szczery i naturalny ton. Akcja opowiadań toczy się w czasach, gdy Albania była państwem komunistycznym, ale także bardziej współcześnie, po przemianach politycznych. Większe wrażenie zrobiły na mnie teksty stanowiące powrót do niechlubnej przeszłości. 

Szokującym i smutnym odkryciem była dla mnie informacja przeczytana w świetnym posłowiu autorstwa tłumaczki, że fakty opisywane w opowiadaniach nie są kreacją literacką, one zdarzyły się naprawdę. To nie jest teatr absurdu rodem z Mrożka. To rzeczywistość. Wprawdzie Aliçka relacjonuje wydarzenia z poczuciem humoru  i trochę mroczną ironią, ale również z wyrozumiałością dla ludzkich słabości.

Czerwona Albania była miejscem zdecydowanie straszniejszym niż Polska w tamtych czasach. Świat, który wyłania się z utworów Aliçki, jest okrutny i przygnębiający. Bardzo zaciekawiły mnie informacje dotyczące szkolnictwa. Młodzi absolwenci uczelni są wysyłani do odległych miejscowości. Dostają nakaz pracy. Na dobry początek czeka przestroga, która porządkuje światopogląd: "Najważniejszy jest sekretarz partii, nauczyciel Sabafi, po nim kierownik spółdzielni."[1] W szkołach przemoc fizyczna grona pedagogicznego wobec dzieci jest czymś naturalnym. Oto charakterystyka dyrektora: "Porządny człowiek. Uczniów bije tak rzadko, że się o tym nie pamięta. Tylko że jak bije, to do nieprzytomności."[2] Przejęzyczenie chłopca, który na lekcji powiedział, że "Chiny są krajem rewizjonistycznym" wywołuje wielkie poruszenie. Dziecko zostaje poddane upokarzającemu przesłuchaniu. Państwo ingeruje we wszystkie sfery życia. Za czytanie i rozpowszechnianie Biblii, dzieł Sartre'a i innych egzystencjalistów "z ich smutkiem i kontrrewolucyjną żałością"[3] grozi utrata wolności i zesłanie rodziny.

Autor ciepło i serdecznie mówi o swoich bohaterach, choć niekiedy ma też do nich sarkastyczny dystans. Są to głównie prości ludzie, od których sytuacja polityczna wymaga jasnych deklaracji, sprzecznych z wyznawanymi przez nich wartościami. Skończyłam czytać "Kompromis", ale po odłożeniu książki na półkę wiele postaci mam przed oczami. Chmurnego Prenga, który godzinami stał w kolejce po chleb "w strugach zimnego deszczu ze spływającymi mu po rzęsach kroplami"[4], a gdy przychodziła jego kolej ekspedientka ogłaszała triumfalnie, że pieczywo się skończyło. Starszą panią, która zostaje wśród wyzwisk wyrzucona z autobusu, gdy okazuje się, że jedzie w odwiedziny do syna - więźnia politycznego. Marka, staruszka-analfabetę, który szlochał słuchając kolei swego losu opisanych w liście. Wszyscy chwytają za serce, bez taniego sentymentalizmu.

"Hasła" to opowiadanie, które zrobiło na mnie największe wrażenie. Według zasady "i śmieszno, i straszno" znajdziemy w nim zarówno opary absurdu, jak i melancholijną zadumę. Młody nauczyciel Andrea dostaje nakaz pracy w wiejskiej szkole w górach. Okazuje się, że uczniowie i nauczyciele mają obowiązek układać widoczne z daleka hasła propagandowe z kamieni według zasady: "chcesz być dobrze widziany przez Partię i Władzę - zakasz rękawy i ładnie ułóż hasło."[5] Na ułożeniu sloganu praca się nie kończy. Trzeba je odwiedzać, czyścić z liści, kurzu i błota, pilnować, aby było w stanie nienaruszonym, na bieżąco uzupełniać ubytki. Oto przykłady takich sentencji, które należało pracowicie układać z kamieni:

"Najniebezpieczniejszy wróg, to wróg, o którym się zapomina"

"Partia - to bojowy oręż klasy robotniczej."

"Im silniejsza Dyktatura Proletariatu, tym silniejsza Demokracja Socjalistyczna".

Długość haseł zależy od humoru przydzielających. Nauczyciele, którzy są pupilami władz, dostają slogany typu: "Iść z duchem czasu". Niemile widziane elementy wywrotowe muszą biedzić się z tasiemcowymi aforyzmami: "Trzeba myśleć, trzeba pracować, trzeba żyć, jak rewolucjoniści." Układanie haseł i opieka nad nimi prowadzi do wielu perypetii, którym poświęcone jest to opowiadanie.

To prawda, YlljetAliçka pisze otwarcie, krótko i jasno. Jego opowiadania są minimalistyczne pod względem stylu. Z taką oszczędnością słów, precyzją,  powściągliwością nie spotykamy się często. Lapidarne opowieści ubarwiają błyski czarnego humoru rodem z Kusturicy (na przykład problemy z umieszczeniem zwłok ojca w kostnicy w "Adonisie").

Opowiadania Aliçki doczekały się udanej francusko-albańskiej adaptacji filmowej. Na podstawie trzech utworów nakręcono "Hasła" (m.in. Nagroda Młodych w Cannes w 2001 roku).

Na mojej literackiej mapie Albania dotychczas stanowiła białą plamę. "Kompromis" obudził we mnie spory apetyt na kolejne książki z tego kręgu kulturowego.

_____

[1] Ylljet Aliçka, "Kompromis: 13 opowiadań albańskich", tłum. Dorota Horodyska, Fundacja Pogranicze, 2002, s. 5.

[2] Tamże, s. 5. 
[3] Tamże, s. 48.
[4] Tamże, s. 27.
[5] Tamże, s. 6.

Moja ocena: 4+

 

Ylljet Aliçka

[Źródło zdjęcia]