Yoko Ogawa, "The Housekeeper and the Professor"

1-1=0

Moje spotkanie z matematyką zakończyło się w liceum. Rozstaniu nie towarzyszyły łzy. Raczej obopólne westchnienie ulgi. Nigdy nie zaliczałam się do elitarnej grupy wybranków królowej nauk. Matematyka kojarzyła mi się z czymś niepokojącym, trudnym i odległym. Powieść Yoko Ogawy "The Housekeeper and the Professor" ("Gosposia i Profesor") przekonuje mnie, że nie miałam racji.

Otóż książka japońskiej pisarki dowodzi, iż świat matematyki, liczb, wzorów bywa fascynujący, a wręcz tchnie poezją! Okazuje się, że symbole matematyczne mogą mieć odniesienie do ludzkiej egzystencji, gdyż niczym środki artystyczne w wierszu są w stanie wyrażać najsubtelniejsze uczucia. Z podobnego założenia wyszedł między innymi włoski prozaik Paolo Giordano, tytułując swoją powieść "Samotność liczb pierwszych". W przypadku książki Ogawy nić matematycznych refleksji i reminiscencji zręcznie wpleciona jest w fabułę.

O "Gosposi i Profesorze" dowiedziałam się dzięki blogom anglojęzycznym. Wiele osób uznawało tę powieść za swoje książkowe odkrycie ubiegłego roku. Zachwytom nie było końca. Co ciekawe, wyrażali je czytelnicy o bardzo różnych zainteresowaniach literackich i gustach. Niestety, nie mogę przyłączyć się do chóru bezkrytycznych piewców tej książki, choć dostrzegam jej zalety. Jedną z najważniejszych jest fakt, że autorka uwrażliwia czytelnika na problem relacji z osobą niepełnosprawną umysłowo, uczy dostrzegać w niej wrażliwego człowieka, a nie jednostkę chorobową czy dziwaka, którego należy się bać. Walorem warsztatu pisarskiego Ogawy jest też duża subtelność, delikatność rysunku postaci i wydarzeń. Podobał mi się też nastrój zadumy i melancholii. Mylący jest tytuł powieści, który zapowiada wodewilowe perypetie a la Frania Maj.

Inspiracją dla pisarki była podobno biografia ekscentrycznego węgierskiego naukowca Paula Erdősa. Tytułowy Profesor w książce japońskiej autorki był niegdyś utalentowanym matematykiem. Siedemnaście lat temu uległ wypadkowi samochodowemu, w wyniku którego doznał uszkodzenia mózgu. Nie jest w stanie zapamiętać nic nowego. Świetnie pamięta dawne wydarzenia, a nie wie na przykład, co jadł wczoraj na kolację. Jego pamięć przypomina taśmę video. Aby nagrać coś nowego, trzeba skasować wcześniejsze wrażenia. Jego pamięć obejmuje dokładnie osiemdziesiąt minut. Matematyka nadal stanowi pasję Profesora, którą skutecznie zaraża innych. Nie utracił wielkich zdolności i utrzymuje się z matematycznych konkursów w prasie.

Obcowanie z taką osoba nie należy do najłatwiejszych. Gosposia nie dziwi się, że jest jedną z wielu opiekunek, jakie przewinęły się przez dom Profesora. W momencie kiedy dostaje nowe zlecenie jest bardzo zwyczajną, dwudziestoośmioletnią kobietą samotnie wychowującą dziecko. Początkowo szokuje ją dziwny sposób bycia Profesora, potem przyzwyczaja się do tego, że każdego ranka musi mu się przedstawiać tak, jakby widzieli się po raz pierwszy w życiu. Wychodzi z nim do miasta, choć podopieczny wygląda cudacznie w garniturze pokrytym karteczkami, które maja mu przypominać o różnych rzeczach. Im bardziej Gosposia poznaje Profesora, tym lepiej go rozumie. Rodzi się między nimi przyjaźń, która obejmuje też syna Gosposi, Pierwiastka. Młoda kobieta ulega czarowi liczb, zaczyna pasjonować się matematyką. Profesor natomiast stopniowo otwiera się na świat. Samotność przestaje im doskwierać. Obydwoje przekonują się, że 1-1=0.

Przejdę teraz do księgi życzeń i zażaleń. Motyw Pigmaliona nie należy do najbardziej oryginalnych, doczekał się wielu twórczych realizacji, choć trzeba przyznać Ogawie, że potraktowała go dość nietypowo. Czytając tę powieść nie mogłam też uwolnić się od skojarzenia z filmem "Lepiej być nie może". Było natrętne. Młoda, samotna kobieta z dzieckiem plus ekscentryczny mężczyzna o skłonnościach autystycznych.

Ogromnie rozczarował mnie prawie całkowity brak japońskich realiów. Książka jest utrzymana w tonacji paraboli. Opisane wydarzenia mogły zdarzyć się dosłownie wszędzie. Bohaterowie nie mają imion: w powieści występują Gosposia, Profesor, Wdowa i Pierwiastek. Zasmuciło mnie to, że świat powieściowy odarty był z kolorytu lokalnego. Nie ukrywam, że jako miłośniczka Japonii liczyłam na coś więcej niż skąpą wzmiankę o kwitnieniu wiśni, której kurczowo chwycili się autorzy grafiki na okładkach większości wydań oraz plakatu adaptacji filmowej.

Uderzyła mnie też naiwność tej opowieści, tak jakby autorka obserwowała ludzi z wierzchołka wieży z kości słoniowej. Prostoduszne spojrzenie na świat ma w naszych cynicznych czasach swój urok, ale na dłuższą metę irytuje i nuży. Nudziły mnie też liczne fragmenty poświęcone baseballowi.

Moim zdaniem szwankuje również psychologia postaci. Zachowanie Wdowy wydaje mi się chwilami irracjonalne, zwłaszcza w obliczu tajemnicy, której rąbka autorka uchyla pod koniec powieści. Dziesięcioletni Pierwiastek wykazuje dojrzałość emocjonalną i empatię zdecydowanie wykraczające poza swój wiek. Początkowo Gosposia na całe dnie zostawia chłopca samego w domu, potem pod wpływem perswazji profesora nagle zmienia się w troskliwą matkę.

Granica miedzy celową prostotą, oszczędnością a ubóstwem językowym jest cienka i zastanawiam się, czy Yoko Ogawa przypadkiem chwilami jej nie przekroczyła. Można usprawiedliwić autorkę, że narratorką jest przecież zwyczajna Gosposia, ale łatwość z jaką kobieta przyswaja matematyczne wykłady wskazuje na osobę o intelekcie ponadprzeciętnym. Zaznaczam, że poznałam powieść w tłumaczeniu na język angielski, dokonanym przez Stephhena Snydera.

"Profesor i Gosposia" to na świecie wydawniczy hit. Po publikacji powieści w roku 2005 w Japonii sprzedano milion kopii w dwa miesiące. Cztery lata później pojawiła się edycja angielska. W roku 2006 powstała adaptacja filmowa pod niezbyt fortunnym tytułem "The Professor's Beloved Equation" - "Ukochane równanie Profesora" (reżyseria: Takashi Koizumi).

Wobec powyższych sukcesów dziwi, a jednocześnie budzi szacunek fakt, że Yoko Ogawa sprawia wrażenie osoby niezwykle skromnej, nie narzuca się mediom. Zaskoczyło mnie to, że autorka ponad dwudziestu książek, zdobywczyni kiku nagród literackich, nie posiada własnej strony internetowej. Nie widziałam jeszcze „Gosposi i profesora” w zapowiedziach żadnego polskiego wydawnictwa, ale sądzę, że to tylko kwestia czasu.

Moja ocena: 4-

Plakat "The Professor's Beloved Equation"

Yoko Ogawa