„Przedmiot to zawsze jakaś opowieść” (Edmund de Waal, „Zając o bursztynowych oczach”)

„Przedmiot to zawsze jakaś opowieść”

Dawno nie zdarzyło mi się rozciągać w czasie lektury tak, żeby trwała jak najdłużej. Dawno też nie zaczynałam notki z obawą, że wszystko na próżno, bo i tak nie będę w stanie oddać uroku książki, którą przeczytałam. Czuję się, jak słoń w składzie porcelany. W dodatku słoń lekko otumaniony z zachwytu.

„Zając o bursztynowych oczach” to książka Edmunda de Waala, brytyjskiego ceramika, krytyka i historyka sztuki. Autor poświęcił kilka lat na spisanie dziejów swoich przodków. Podróżował, prowadził rozmowy, godzinami ślęczał nad dokumentami, zdjęciami, gazetami, listami i mapami. Historię żydowskiej rodziny Ephrussi przedstawia w sposób oryginalny: skupia się na losach kolekcji siedemnastowiecznych japońskich figurek, które towarzyszą jego bliskim od pięciu pokoleń. Koncentruje się na detalu po to, by tak naprawdę opowiedzieć o czymś znacznie ważniejszym. Julian Barnes stwierdził, że u de Waala „zaskakujące połączenie mikroprzedmiotu z makrohistorią daje wspaniały efekt”[1]. To prawda! Sam autor tak wyjaśnia swoje zamiary:

„Nie interesuje mnie to, co po­wierzchowne. Chciałbym poznać relacje, jakie zaszły między tym pochodzącym z Japonii drewnianym przedmiotem, który obracam w palcach - twardym i wyrafinowanym - a miejscami, w które rzucił go los. Chciałbym wyciągnąć rękę, dotknąć klamki, nacisnąć ją i trafić do miejsc, gdzie te przedmioty kiedyś żyły, znaleźć się w tamtej przestrzeni, zmierzyć ją wzrokiem, przyjrzeć się obrazom, które wisiały na ścianach, przekonać się, w jaki sposób padało na nie światło. Dowiedzieć się, czyje ręce dotykały tych maleńkich rzeźb i jakie były myśli ludzi, do których należa­ły - jeśli w ogóle je mieli. Chcę wiedzieć, czego były świadkami.”[2] 

Tytułowy zając pochodzi z kolekcji 264 japońskich figurek netsuke, należących do państwa Ephrussi od roku 1870. Miniaturowe rzeźby przedstawiają zwierzęta i ludzi, a służą przede wszystkim do tego, by je podziwiać, dotykać i obracać między palcami. E tam, jakieś muzealne nudziarstwa? Wcale nie, historię kolekcji japońskich figurek czyta się chwilami jak powieść sensacyjną! W wywiadzie de Waal powiedział, że rzeczy też potrzebują biografii, a rzadko zdarzają się książki, w których przedmioty są traktowane poważnie. W „Zającu o bursztynowych oczach” autor odnosi się do maciupkich rzeźbek z prawdziwą atencją.

Netsuke rodziny Ephrussi [Źródło]

Razem z de Waalem wędrujemy w czasie i przestrzeni. Przed oczami migają nam Paryż, Wiedeń, Odessa, Tokio, Berdyczów, Kövecses, Tunbridge Wells, Londyn. Niektóre miejsca pojawiają się w roli epizodycznej, do kilku wracamy. Wyprawa w przeszłość zaczyna się w Paryżu w roku 1871, a kończy w Anglii 138 lat później. Podróż obfituje we wzruszenia, bo odkrycia dotyczą przecież bliskiej rodziny autora. Dokumentalny charakter opowieści podkreślają świetnie dobrane zdjęcia.

Książka de Waala od samego początku bardzo mnie zaskoczyła. Spodziewałam się pastelowej, nostalgicznej, niespiesznej sagi rodzinnej, a tymczasem okazało się, że „Zając o bursztynowych oczach” wywołuje bardzo silne emocje. Poznajemy nie tylko dzieje rodziny Ephrussi, ale i kawał historii Europy. Oprócz faktów znanych znalazłam też takie, które mnie zaskoczyły, na przykład to, że Republika Austriacka w roku 1948 amnestionowała 90% członków partii nazistowskiej, a do roku 1957 również funkcjonariuszy SS i Gestapo. Autor poświęca też sporo uwagi antysemityzmowi i korzeniom faszyzmu w Europie. To nie wszystko. Przypuszczam, że rodzinna kronika de Waala zainteresuje też osoby pasjonujące się Japonią, kolekcjonerów rzeczy wszelakich, znawców sztuki, ale również tych, którzy po prostu cenią doskonałe opowieści. Uprzedzam, że lektura „Zająca o bursztynowych oczach” już po kilku stronach wchłania, bezlitośnie odrywając od rzeczywistości. Czytelnik niepostrzeżenie nasiąka słowami de Waala jak bibuła atramentem

Autor śledzi nie tylko ślady historyczne, ale i literackie, co sprawiło mi szczególną radość. Okazuje się, że jego rodzina obecna jest między innymi w książkach braci Goncourtów, Jakoba Wassermanna, Josepha Rotha, Izaaka Babla, Szolema Alejchema, natomiast Charles Ephrussi to jeden z dwóch prototypów postaci Swanna z powieściowego cyklu Prousta. Został też uwieczniony na obrazie Renoira „Śniadanie wioślarzy” (mężczyzna w czarnym ubraniu i cylindrze).

Podpisuję się pod zachwytami tych, którzy podkreślają piękno, precyzję, elegancję i powściągliwość stylu de Waala. Opowieść o rodzinie Ephrussi i netsuke ma ciekawą formę, którą właściwie trudno nazwać: to coś pomiędzy reportażem historycznym, esejem, biografią a powieścią. Wielokrotnie deklarowałam niechęć do określeń typu „pisarz w stylu...”, ale gdybym koniecznie miała wskazać literackie powinowactwo, na pewno wymieniłabym W. G. Sebalda. Ciekawa jestem, jaki wkład w narodziny „Zająca o bursztynowych oczach” mieli A. S. Byatt i Vikram Seth, których autor wymienia w podziękowaniach.

Pałac rodziny Ephrussi w Wiedniu. [Źródło]

Tradycyjnie poszukiwałam akcentów polskich. Muszę przyznać, że jeden z nich sprawił mi przykrość.

„Char­les, świetny tancerz, nazywany był zarówno przez swych braci, jak i przez przyjaźniącego się z Proustem dandysa Roberta de Montesquiou Le Polonais - Polakiem. Biograf Prousta Painter podchwycił to i opisał Charlesa jako człowieka nieokrzesanego i grubiańskiego.”[3]

Jak widać dla Anglika synonimy wyrazu polski to nieokrzesany i grubiański. Pierwszy tom książki Paintera wydano w 1959 roku. Miejmy nadzieję, że od tamtego czasu sporo się zmieniło.

Świetnie, że wydawnictwo Czarne zainteresowało się tą obsypaną rozmaitymi nagrodami (tutaj lista) książką. Mam nadzieję, że polscy czytelnicy też ją docenią. Dla mnie impulsem była recenzja Cornflower. „Zająca o bursztynowych oczach” wydano u nas w bardzo dobrym przekładzie, starannie, a wręcz luksusowo. Nie do końca przekonuje mnie tylko mroczna czerń okładki, bo opowieść de Waala wcale nie jest ponurą elegią. Mam również wersję angielską w tonacji brązowej, która moim zdaniem pasuje lepiej. Dobrym pomyslem było natomiast dodanie drzewa genealogicznego rodziny Ephrussi, które znajdziecie na początku książki, ale radziłabym przestudiować je dopiero po przeczytaniu „Zająca o bursztynowych oczach”. Żałuję, że zapomniano o indeksie nazwisk.

„Przedmiot to zawsze jakaś opowieść”[4], mówi Edmund de Waal. Wystarczy tylko trochę wrażliwości, skupienia i cierpliwości, żeby ją usłyszeć. W mojej rodzinie nie ma tradycji przekazywania z pokolenia na pokolenie bibelotów, chociaż na szczęście mamy sporo pamiątek po babci, głownie książek i zdjęć. Materialnej łączności z dalszymi pokoleniami brak. Teraz trochę żałuję, ponieważ po przeczytaniu „Zająca o bursztynowych oczach” ja też chciałabym mieć na wyciągnięcie ręki przedmioty przechowujące w sobie wspomnienie ciepłego dotyku prapradziadków i innych bliskich osób, których już nie ma.

_______________

[1] Edmund de Waal, Zając o bursztynowych oczach. Historia wielkiej rodziny zamknięta w malym przedmiocie, tłum. Elżbieta Jasińska, Wydawnictwo Czarne, 2013, s. 389.

[2]Tamże,  s. 29. 

[3] Tamże, s. 378.

[4] Tamże, s. 381.

 

Moja ocena: 6

Edmund de Waal. [Źródło]