W ognistym kręgu (Zofia Nałkowska, Niedobra miłość)

W ognistym kręgu

Tak autorkę „Niedobrej miłości”wspomina Rafał Malczewski:

„Spływała w Zakopane Zofia Nałkowska, mająca zawsze ja­kiegoś podopiecznego artystę, jak Bruno Schulz i jak tam innym by­ło, niebieskooka i o wielkiej sztucznej prostocie, jak i jej proza.”[1]

„Wielka sztuczna prostota” – ten sarkastyczny oksymoron doskonale streszcza moje wrażenia po przeczytaniu powieści, którą sama pisarka nazywa romansem. Dodam, że jest to romans obficie upudrowany psychologią i uszminkowany filozoficznymi dywagacjami oraz namaszczony patosem.

Tło dramatycznych wydarzeń, które z okrucieństwem mitologicznej Parki autorka spiętrzyła przed bohaterami, to senne miasteczko na Kresach. Jeszcze nie ucichły echa pierwszej wojny światowej, a Polska jest w trakcie przeobrażeń politycznych i obyczajowych. Na przykład wśród elit daje się zauważyć masowa moda na zastępowanie dawnych żon nowymi.

Przyjazd młodego małżeństwa, Agnieszki i Pawła Blizborów, najpierw tylko leciutko „zakołysał układem równowagi”[2] w prowincjonalnej społeczności, a potem wywołał łańcuszek dramatycznych wypadków. Głównie miłosnych. Ich kronikarką jest narratorka „Niedobrej miłości”, pani z wyższych sfer, powiernica bohaterek, która składa im popołudniowe wizyty i gorliwie uczestniczy w życiu towarzyskim. Uważnie podpatruje dramatis personæ.

Pomijając egzaltację i niedociągnięcia, powieść Nałkowskiej jest przejmującym studium związku, który w dzisiejszych czasach bez wahania nazwalibyśmy toksycznym: 

„Ona to przecież, Agnieszka, żyła od dwóch lat w tym pierścieniu z ognia — kochana, jak nie myślała, że można być kochaną.

Od pierwszej chwili tak się stało, że nie miała wolności, że zaprzedane było wszystko — myśli, chcenia, przyjaźni, wspomnienia. Ta miłość Pawła, wyłączna, zazdrosna, dzika, posępna, tkliwa i niezmierzona — odgrodziła Agnieszkę od reszty świata.”[3]

Ognisty krąg okazał się zabójczy dla uczucia Blizborów. Czytając o rozpadzie ich małżeństwa, cały czas myślałam o tym, że Nałkowska opierała się na własnych bolesnych doświadczeniach, bo w tej dziedzinie los obchodził się z nią bezlitośnie. Piszą o tym autorzy szkiców wspomnieniowych na jej temat, a zwłaszcza Nadzieja Drucka. Tym razem nie miałam wrażenia, że nurkujemy z pisarką w odmętach totalnej abstrakcji, jak na przykład w Wężach i różach czy Kobietach.

Miłość, jej różne oblicza i etapy to główny temat tej powieści. Gdyby autorka skoncentrowała się tylko na tym, wyszłoby to książce na dobre. Ambicje Nałkowskiej sięgały wyżej i w efekcie czytelnik ugina się pod ciężarem eseistycznych dociekań z dziedziny etyki i psychologii, wątków pobocznych i misternych analiz postaci drugoplanowych. Jak już wspominałam, jest też sporo kwestii społecznych. Autorka między innymi krytykuje rząd za to, że nie robi nic, by pomóc ziemiańskim rodzinom na Kresach.

Upchnięcie tego wszystkiego na 259 stronach niewielkiego formatu było pomysłem ryzykownym. Fabuła sprawia wrażenie materiału na kilka opowiadań, który dość chaotycznie został wrzucony do jednego worka. Myślę, że pisarka miała znacznie większe predyspozycje do drobnych form prozatorskich, a w powieści wcale nie czuła się najlepiej.

W książce dominuje teoretyzowanie psychologiczne, które wychodzi Nałkowskiej przednio, ale trochę gorzej z kreacją postaci. Na przykład zdumiał mnie fragment, w którym po uczuciowym kataklizmie, jaki właśnie dotknął głównych bohaterów, panowie Walewicz i Słuczański spokojnie sobie rozmawiają, rozważając kwestie historiozoficzne. 

Tło obyczajowe powieści jest dość bogate, na co szczególnie zwracam uwagę osobom pasjonującym się międzywojniem, a mam wrażenie, że ostatnio jest ich coraz więcej. „Niedobra miłość” dość obszernie dokumentuje życie codzienne i towarzyskie w tamtych czasach. Nie da się ukryć, w powieści naprawdę króluje „wielka sztuczna prostota”, ale zdarzają się też fragmenty naprawdę piękne, jak na przykład lekko oniryczny opis jazdy na łyżwach po zamarzniętych rozlewiskach (s. 50-54). Po raz kolejny Nałkowska mistrzowsko maluje też przyrodę. 

Irytowała mnie natomiast maniera niedbałego wtrącania słów angielskich, na przykład „zrobili sobie przestronny home dla nich dwojga”[4]. Czasem efekt był prawie humorystyczny: „Mania powiedziała, że nie czytała tego interviewu”[5]. Wszystko wskazuje na to, że Nałkowska miała ciągotki do anglicyzmów, bo to kolejna powieść, w której występują.

Czytając „Niedobrą miłość”, przeżyłam niemiłą przygodę. Podczas emocjonującego zawirowania fabuły okazało się, że mój egzemplarz jest uszkodzony i brakuje w nim stron 209-240. To był drugi dzień świąt, więc wizyta w bibliotece nie wchodziła w rachubę. Z nadzieją rzuciłam się w otchłań internetu, ale okazuje się, że nie istnieje wersja cyfrowa powieści Nałkowskiej. Ostatnią deską ratunku okazał się archiwalny audiobook w wykonaniu Stelli Weber. Jej głos idealnie komponuje się z lekko zblazowaną prozą i pozą Nałkowskiej. Na szczęście udało mi się wysłuchać brakującego fragmentu. Przypadkiem trafiłam też na ślad przedstawienia Teatru Telewizji z 1999 roku w reżyserii A. Łapickiego, w ciekawej obsadzie (między innymi D. Landowska, M. Cielecka, J. Frycz, J. Trela). Mam nadzieję, że kiedyś je obejrzę.

__________

[1] Rafał Malczewski, Pępek świata: wspomnienia z Zakopanego, Wydawnictwo LTW, 2010, s. 84.

[2]  Zofia Nałkowska, Niedobra miłość, Książka i Wiedza, 1975, s. 13.

[3] Tamże, s. 128.

[4] Tamże, s. 33. 

[5] Tamże, s. 27.  

Moja ocena: 3+

Zofia Nałkowska. [Źródło]