Czego się Jaś nauczył (Jan Żabiński, „Co to było za dziecko...”)

Czego się Jaś się nauczył

Co to było za dziecko? Przede wszystkim bystre. Obdarzone fantazją. Dowcipne. Obowiązkowe. Dociekliwe. Czasami trochę niegrzeczne. Ale skoro chodziło się z Antosiem Słonimskim do klasy… 

Taki właśnie był mały Jaś. Po wielu latach napisał książkę o sobie z tamtych lat. Składa się na nią siedem zabawnych szkiców, które autor nazywa nowelkami. Żabiński zdobył moją sympatię między innymi tym, że dość krytycznie podchodzi do swoich umiejętności literackich. W jednej z humoresek wyznaje, że operowanie słowami w sposób piękny i ozdobny przekracza jego możliwości. Natomiast za najmocniejsze strony swojej prozy uważa zwięzłość i konkretność. Trudno mu nie przyznać racji. Najbardziej „literackie” opowiadanie w zbiorze („Sny”) moim zdaniem jest najsłabsze, a najprzyjemniej czyta się historie oparte na faktach i pełne obyczajowych smaczków, na przykład „Jak zostałem przyrodnikiem i pisarzem” i „Nigdy nie zarzekaj się, że nigdy”. Książka przeznaczona jest przede wszystkim dla młodych czytelników, o czym świadczy chociażby skrupulatne wyjaśnienie, co to jest sklep monopolowy.

Autor podkreśla, że chciał skoncentrować się na faktach i uniknąć ocen swojego postępowania czy osoby, bo w takich wypowiedziach na własny temat zwykle kryje się fałsz i kokieteria, a wartościowanie powinno należeć do czytelnika. Dzięki poczuciu humoru Żabińskiego to wyjątkowo pogodna i sympatyczna lektura. Autor snuje opowieści z dzieciństwa, które upłynęło w ciekawych czasach: na przełomie XIX i XX wieku. Poza tym dzieli się wspomnieniami z młodości i pracy w warszawskim ogrodzie zoologicznym.

Jan Żabiński. Zdjęcia z książki.

Rodzinie państwa Żabińskich powodziło się nieźle. Ojciec był rejentem, a mama, wspomagana przez bonę, pannę Stanisławę,  opiekowała się Jasiem i jego siostrami: Maniusią, Hanią i Ziutką. Dzieci prawie cały czas spędzały razem. Ich ulubioną zabawką była drukarenka z gumowymi czcionkami. Mimo zamożności rodziny dość dziwnie traktowano prezenty dla dzieci. Ojciec wręczał potomstwu zabawki i od razu je zabierał, żeby się nie zniszczyły. Umieszczał je w swoim zamykanym na klucz biurku. Schemat powtarzał się każdego roku, a uwięzionych upominków stopniowo przybywało. Przy jakiejś wyjątkowo uroczystej okazji można je było dostać do zabawy na najwyżej dwie – trzy godziny.

Zaskoczyło mnie to, że przyszły sławny zoolog nie miał w domu żadnego zwierzątka. Zadecydowała o tym wrodzona awersja taty oraz „panująca wówczas wśród naszej inteligencji panika wobec szerzonych wieści o grozie wszelkiego rodzaju bakterii, których rozpowszechnianiu miały szczególnie dopomagać psy i koty, a nawet papugi czy kanarki. Dość, że już nie tylko u nas w domu nie było żadnego z tak pospolitych czworonożnych faworytów ani jakie­goś ptaszka w klatce, ale co więcej, Rodzice wśród znajomych, z którymi się utrzymywało stosunki, nie posiadali nikogo, kto by chował ja­kieś żywe stworzenie.”[1].

Tłumione pasje biologiczno-chemiczne eksplodowały w sensie dosłownym, kiedy Jaś poszedł do szkoły. Natychmiast zapisał się do powstałego z inicjatywy kolegi z klasy, Antoniego Słonimskiego, samokształceniowego kółka przyrodniczego. Antoś imponował pozostałym chłopcom między innymi tym, że jego starszy brat miał w swojej kolekcji... ząb mamuta!

Jaś z siostrami. Ilustracja Mai Berezowskiej.

Historia wzmiankowanego kółka samokształceniowego była krótka, aczkolwiek burzliwa. Na pierwszym i niestety ostatnim posiedzeniu, które odbywało się w mieszkaniu Janka Żabińskiego, młodym naukowcom sytuacja wymknęła się spod kontroli. Po spektakularnym sukcesie pierwszego doświadczenia ochoczo rozpoczęli drugie i tym razem „dzianie się zaczęło postępo­wać w piorunującym tempie. Topiąca się siarka początkowo tylko pryskała, ale już za chwilę z parowniczki buchały kłęby białego dymu, spo­wijając obłokiem cały pokój. Ten i ów spośród nas zaczął kaszleć, niemniej jednak trwaliśmy na posterunku w przekonaniu, że każdy ekspery­mentator musi być przygotowany na drobne nie­przyjemności.”[2] Na szczęście w odpowiednim momencie wkroczył do akcji ojciec Jasia.

Ozdobione eterycznymi ilustracjami Mai Berezowskiej obrazki z przeszłości Jana Żabińskiego wydano w 1960 roku. Był już wtedy nie tylko uznanym naukowcem z imponującym dorobkiem, ale i autorem kilkudziesięciu popularnych książek o zwierzętach i kilkuset audycji radiowych. Wieloletnie obycie w kontaktach z czytelnikami i słuchaczami odzwierciedla swobodny, gawędziarski styl książki. Pięć lat później razem z żoną Żabiński otrzymał tytuł Sprawiedliwy wśród Narodów Świata za bohaterską pomoc Żydom w czasie wojny. Temu rozdziałowi ich życia poświęcona jest książka Diane Ackerman „The Zookeeper's Wife”, wydana u nas pod tytułem „Azyl: opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim zoo”. Kilka lat temu film oparty na tych wydarzeniach ponoć miał nakręcić Maciej Dejczer, ale już tego raczej nie zrobi, bo właśnie ubiegła go Nowozelandka, Niki Caro. Podobno opowieść o Żabńskich zostanie zaprezentowana na przyszłorocznym festiwalu filmowym w Cannes. Po raz kolejny okazuje się, że świat wie o naszej historii więcej niż my sami.

___________________

[1] Jan Żabiński, „Co to było za dziecko...”, Nasza Księgarnia, 1960, s. 85.

[2] Tamże, s. 92-93.

Moja ocena: 4

Jan Żabiński. [Źródło zdjęcia]