Zofia Nałkowska, "Węże i róże"

 Więcej węży niż róż

Fragmenty "Dzienników" Zofii Nałkowskiej wybrane przez Zacofanego w lekturze do Płaszcza zabójcy oraz recenzja "Kobiet" Montgomerry rozbudziły moją ciekawość. Postanowiłam sięgnąć do źródła i przeczytać książkę tej pisarki. Znałam tylko "Granicę" i "Medaliony".

W bibliotece okazało się, że powieści Nałkowskiej cieszą się umiarkowanym powodzeniem u czytelników. Dominowała oczywiście "Granica" w różnych edycjach, ale postanowiłam skusić się na dzieło mniej znane. Najbardziej przemówił do mnie tytuł "Węże i róże". 

Spodziewałam się głębokiej powieści psychologicznej z życia wyższych sfer. Ksiązka okazała się skomplikowaną, chwilami mętną opowieścią o pięciokącie, przez chwilę wręcz sześciokącie małżeńskim, z której wynika dość posępny morał: ludzie są pozbawionymi uczuć, okrutnymi hipokrytami.

Główna bohaterka to Marusia, młoda kobieta o wielkiej, chorobliwej wręcz wrażliwości. Jej mężem jest bezduszny gbur. Mają niepełnosprawną umysłowo córeczkę, Mumę. Tę parę Nałkowska oplata kleistą siecią intryg, obejmującą jeszcze znajome osoby: Ernestynę, Modestę i młodziutką Raissę oraz Jarosława. Skomplikowane relacje między nimi stanowią główny temat powieści.

Zdecydowanie więcej uwagi poświęca Nałkowska kobietom. Mężczyźni zostali przedstawieni jako bezwolne, ulegające instynktom zabawki w rękach modliszek. W "Wężach i różach" dominuje portret Marusi. To jedna z bardziej neurastenicznych, irytujących postaci literackich, z jakimi miałam dotychczas do czynienia. Jednocześnie mam świadomość, że silne emocje, jakie wzbudza w czytelniku, to sukces Nałkowskiej.

Smutkiem napawała mnie postać małej, upośledzonej Mumy, "łakomej, tłustej i bladej"[1]. Z opisu wynika, że dziecko cierpiało na zespół Downa lub autyzm. Sposób, w jaki dziewczynka jest opisywana, również stosowane wobec niej określenie "obłąkana", w dzisiejszych czasach byłby nie do przyjęcia. Trudno pogodzić się z tym, że przez tyle wieków takie dzieci były traktowane strasznie, w najlepszym wypadku spychane na margines. Muma budzi we własnej matce wstręt i straszny wstyd, a przede wszystkim dojmujące, irracjonalne poczucie winy: "Marusia czuła się winna jak zbrodni, że ją urodziła."[2] Kobieta unika parków i miejsc publicznych, posiadanie takiej córki uważa za hańbę. Przypuszczalnie jest wyrazicielką poglądów i uczuć wielu ludzi, być może również samej Nałkowskiej, która nie kryje negatywnych emocji wobec Mumy.

Czego jeszcze dowiadujemy się o autorce? Mnie na przykład zachwyciła jej wrażliwość na kolory, umiejętność nazywania niezliczonych odcieni:

I wybuchła pod niebo naga, purpurowo-złota przedśmiertna tajemnica liści; zakłębiły się chmury kolorów od czerwieni, cynobru, pyropu, turmalinów poprzez stare złoto, ochrę żółtą, żółtą indyjską, chryzotyl, jantar, topaz, rdzę — aż do brunatnego hiacyntu, jaspisu egipskiego i starego brązu. Świat literalnie oszalał z bogactwa i piękności. Tu i tam połyskiwały długie szklane włosy babiego lata, dziwaczne, przelotne uśmiechy powietrza. Złote flotylle liści płynęły z wiatrem, złote flotylle powietrzne, tańczące w słońcu, zanim spadną w błoto ziemi.[3] 

Jestem pod wrażeniem erudycyjnej wręcz wiedzy Nałkowskiej na temat historii sztuki. Właściwie powieść powinna być wyposażona w reprodukcje dzieł, do których często nawiązuje autorka. Pisarka jest też mistrzynią niezwykle plastycznych, wręcz malarskich opisów. Tylko dla nich warto sięgnąć po "Węże i róże", choć uprzedzam, że nie każdemu może odpowiadać ekstremalna słowna hojność autorki:

Na zboczach północnych czołgały się wokół twarde, przyziemne krzaki wrzosu — niby japońskie miniatury drzewin kwitnących, gałązki oblepione kwiateczkami różowymi i lila, podobnymi do jesiennego bzu. W dolinach i zagłębieniach leżał szeroko rozlany mech, jak gęsta ciecz, mieniąca się barwami moroksytów, złota i sienny palonej. Rosły tu brzózki młode, radosne i nieśmiałe, oszołomione własnym wiotkim wzrostem i urodą. A między nimi — przytulone pochmurnie do białych pni, proste, cyprysowe jałowce — mało komu wiadome i drogie nasze żałobne drzewo. Od strony południa spiekłe piaski wydm oplatała błękitna trawa i okrywało szare futerko suchych, trzeszczących pod krokami porostów; wśród zeschłego igliwia pachniała macierzanka i długo w jesień kwitnące, aromatyczne gwoździki leśne o płatkach pogniecionych, jak kawałki zmokniętej białej koronki.[4]

...I mój ulubiony opis kuchenny:

Wchodząc, ujrzała przede wszystkim, jak na starym flamandzkim obrazie Snydersa, całą górę martwej natury, pod którą — że dzień był targowy — literalnie uginał się wielki stół kuchenny. Biskupie fiolety głów kapuścianych stanowiły tło bogate, na którym świetniały cebule rude jak miedź, pąsowe pomidory i złote pomarańcze. Nie odarte jeszcze z szafirowych liści, czarno-purpurowe buraki dźwigały na sobie kremowe kwiaty kalafiorów i całą wiązkę blichowanej w ciemnościach endywii o liściach koronkowych, jak najsubtelniejsza robota snycerska z kości słoniowej. Obok — żółta brukiew, blade selery naumburskie, czerwone, ścisłe i gładkie, jak lane kule, głowy kapusty holenderskiej, ogórki zielone i kolczaste, pory o jasnych włosach. Wśród rozsypanych kartofli i marchwi czerwonej jak gałęzie korali leżał piękny, szeroki melon koloru kremowej śmietanki, cały jakby owinięty w siatkę ze złotego drutu.[5]

Książka Nałkowskiej zainteresuje też czytelników pasjonujących się tematyką żydowską. Poznajemy środowisko opływających w luksusy rekinów finansjery. Tu też zdecydowanie dominują portrety kobiece. Autorka podkreśla zmysłową egzotyczność swoich bohaterek. W nocie wydawniczej jest informacja o tym, że dopatrywano się w "Wężach i różach" treści antysemickich, ale pisarka stanowczo zdementowała te pomówienia.

Powieść jak na tamte czasy z pewnością odbierana była jako awangardowa. Niejednolita forma, fabuła przeplatana dziennikiem Ernestyny, wiersz, fragmenty prozy poetyckiej, motta do wszystkich rozdziałów - to wszystko sprawia, że czytelnik przyzwyczajony do tradycyjnych powieści może poczuć się zagubiony. Rodzi się pytanie, na ile te udziwnienia wynikały z potrzeby, a na ile stanowiły próbę oszołomienia czytelnika?  Podobnie jak scena seansu spirytystycznego, która miała zapewne podekscytować i wywołać sensację. 

Mnie forma "Węży i róż" wydała się chropawa i udziwniona na na siłę. Brak naturalności doskwiera też w dialogach. Bohaterowie rzadko wymieniają myśli, zwykle wygłaszają pogadanki lub referaty. Brzmi to naprawdę dziwnie. Manieryczna jest też interpunkcja: Nałkowska zamiast wielokropków obficie stosuje myślniki, a raczej wielomyślniki, bo występują seriami jak w wiadomościach pisanych alfabetem Morse'a.

Pod względem językowym powieść Nałkowskiej była dla mnie nieustannym źródłem niezdrowej fascynacji. Styl o znamionach młodopolszczyzny chwilami wydaje się dziś wręcz komiczny. Często kipiące od epitetów zdania przypominają szczelnie zapakowane pudełka i niejednokrotnie trzeba się natrudzić, żeby spod tych warstw błyszczących papierów i bibułek wydobyć sens. Szczególnie irytujące było dla mnie wplatanie żargonu paranaukowego: "światło poziome i szklane, niechętne fenomenowi zaszłej tutaj pseudomorfozy"[6],  czy też "forma nigdy nie jest kongruentna z treścią"[7].

Oczywiście nie odmówię sobie przyjemności przytoczenia co celniejszych, szczególnie napuszonych i pretensjonalnych fragmentów, choć obawiam się, że raczej pogrzebią nadzieję na to, iż ktokolwiek po tę powieść sięgnie z nieprzymuszonej woli:

Raissa przymknęła powieki — niby w zasłuchaniu czy upojeniu — i oczy jej stały się teraz długie i czarne, jak dwie gondole, poza frędzlami zasłon tające w głębi posępne światło modrozielone lamp tajemniczych.[8]

Przerażenia, jak czarne perły różańca, przesuwały się z cichym chrobotaniem na taśmie pamięci.[9]

Nagłe błyśnięcie źrenic, jak modra klinga, wypadło z ciemnozłotej penumbry rzęs.[10]

A więc porzucić korab żywota?[11]

Obawiam się, że wielu czytelników rozwścieczonych tym koturnowym liryzmem, również poczuje chęć porzucenia korabu żywota, wzorem jednej z postaci, która to czyni na ostatniej stronie. Trudno uwierzyć, że ta sama autorka napisała ascetyczne "Medaliony", w których nie ma chyba ani jednego zbędnego słowa.

Powieść Nałkowskiej pełna jest metafor i niedopowiedzeń. Intrygujące wydało mi się to, że na pięćdziesiąt lat przed Sylvią Plath autorka wykorzystała symbol szklanego klosza:

Marusia była doskonale samotna, jakby izolowana hermetycznym kloszem szklanym. „Dlaczego ludzie chloroformują mimozę?" — pomyślała bez przyczyny. — „Może także pod hermetycznym kloszem szklanym?"... — usiłowała pochwycić nitkę asocjacji. „Gdyby oni wiedzieli" — trwożyła się, z trudem domykając powiek. — „Gdyby wiedzieli"...
Między nią i otaczającymi ludźmi leżała przepaść, chociaż nikt tego nie dostrzegał. Marusia zanurzona była w swym państwie ciemności i przerażenia.[12]

Wielkie pole do interpretacyjnych popisów daje tytuł książki, który budzi między innymi skojarzenia freudowskie, mitologiczne i religijne. Autorka sama rozwiązuje zagadkę. Chodzi o malowidła na powale pałacu w Forli z herbami dwóch włoskich rodów: są tam węże Sforzów i róże Riarów. "Węże i róże to godło pojednania, symbol przymierza, sojusz dwóch walczących od dawna władz człowieczego ducha: władzy myślenia i władzy czucia."[13] stwierdza autorka, ale wydaje się, że wybrane przez nią symbole niosą ze sobą o wiele więcej treści.

Nałkowską zawsze postrzegałam jako miłośniczkę wytwornych strojów i biżuterii. "Węże i róże" potwierdzają te przypuszczenia. Odniesień do tkanin, ubiorów, precjozów, a zwłaszcza kamieni szlachetnych jest mnóstwo. O tkaninach czytałam z rozkoszą. Jak miło pomarzyć sobie o "hafcie z bladych korali, zatajonym tiulem nieznacznej barwy, subtelnym jak westchnienie. O tiulu tym można było powiedzieć, że do pewnego stopnia tylko istnieje."[14], tudzież o "stroju domowym z miękkiego jedwabiu o barwie dojrzałych brzoskwiń — porysowanym w subtelne kwiaty i ptaki pracowitym haftem japońskim"[15].

Na pewno nie polecam "Węży i róż" wszystkim. To dość specyficzna przygoda czytelnicza, wymagająca wyrozumiałej cierpliwości, która owocuje. W tłumie językowych dziwadełek zdarzają się fragmenty urocze: "Powietrze osnuwała dyskretna woń melancholii, zapach idący od starodawnych, zwietrzałych flakonów, niejasny powiew wątpliwości, czy jest ważniejsze w rzeczach ziemi to, że są piękne, czy to, że przemijają"[16].

Odnoszę wrażenie, że moja sympatia do Nałkowskiej szybko nie zwietrzeje. W każdym razie już zaopatrzyłam się w dwie kolejne powieści.

______________
[1] Zofia Nałkowska, Węże i róże, Czytelnik, 1977, s. 40.
[2] Tamże, s. 64.
[3] Tamże, s. 62.
[4] Tamże, s. 45.
[5] Tamże, s. 64.
[6] Tamże, s. 5.
[7] Tamże, s. 162.
[8] Tamże, s. 17. 
[9] Tamże, s. 46.
[10] Tamże, s. 83. 
[11] Tamże, s. 191.
[12] Tamże, s. 129.
[13] Tamże, s. 213.
[14] Tamże, s. 20. 
[15] Tamże, s. 9.
[16] Tamże, s. 128.

Moja ocena: 4-

Zofia Nałkowska

[Źródło zdjęcia]