Edith Wharton, "Stara panna"

Mruczący kociak, ryczący tygrys

Napisana w 1924 roku minipowieść[1] Edith Wharton "Stara panna" jest jak Charlotta Lovell, jedna z głównych bohaterek tej książki. Na pierwszy rzut oka przewidywalna, nudna i mało efektowna. Tak naprawdę pełna niespodzianek, namiętności i sprzecznych emocji.

Proza amerykańskiej pisarki ma niewątpliwie wiele zalet. Z pewnością jednak mocną stroną Wharton nie jest efektowne rozpoczynanie opowieści. "Stara panna" dobrze ilustruje tę tezę, podobnie zresztą jak "Ethan Frome", do którego robiłam kilka nieudanych podejść. Pierwsze strony są nudne i przegadane. Warto jednak zacisnąć zęby i przebrnąć. Potem opowieść wciągnęła i zaciekawiła mnie do tego stopnia, że nie mogłam się od niej oderwać. Christina Hardyment zauważyła, że początek "Starej panny" jest jak mruczący kociak, a zakończenie jak ryczący z wściekłości tygrys. Jest w tym wiele racji.

Akcja minipowieści toczy się w Stanach Zjednoczonych w połowie dziewiętnastego wieku. Tło wydarzeń to stary Nowy Jork, który "zawsze odsuwał myśli o wszystkim, co co mogłoby podać w wątpliwość idealną stosowność jego poczynań"[2]. Bohaterami są przedstawiciele zaprzyjaźnionych arystokratycznych rodów, którzy żyją według ściśle określonych reguł. Biada temu, kto spróbuje je złamać. Biada szczególna, jeśli tym kimś jest kobieta.

Świat nie zmienił się zbytnio od opisywanych na początku "Starej panny" czasów, kiedy "wrażliwe dusze były (...) podobne do klawiatur opatrzonych tłumikiem, na których Los grał bez dźwięku."[3] Główne bohaterki tej opowieści to takie właśnie wrażliwe dusze. Wszystko zaczyna się wówczas, gdy Charlotte Lovell składa wizytę swojej kuzynce, Delii Ralston i powierza jej pewien sekret, który zaważy na całym życiu obydwu kobiet. W scenie tej ujawnia się mistrzostwo pisarki w tworzeniu nastroju i wyrażaniu najgwałtowniejszych uczuć w sposób powściągliwy, a jednocześnie przejmujący. To tylko przedsmak. Takich scen będzie więcej

Wharton okazała się utalentowaną portrecistką. Postacie budzą huragan emocji, liczne pytania, wątpliwości. W moim odczuciu ważną rolę w "Starej pannie" odgrywa motyw lustra i odbicia w wodzie. Bo tak naprawdę są dwie Charlotty i dwie Delie. Jest Charlotta pruderyjna, surowa, wyprana z uczuć oraz Charlotta łamiąca wszelkie konwenanse w imię namiętności. Poznajemy Delię - anielsko dobrą altruistkę oraz Delię - zawistną manipulantkę. Które z tych obrazów są prawdziwe? Decyzję autorka pozostawia czytelnikom.

W adaptacji filmowej innej książki Edith Wharton, "Wieku niewinności", za którą pisarka jako pierwsza kobieta w historii dostała nagrodę Pulitzera, wielkie wrażenie zrobił na mnie odtworzony przez scenografów i kostiumologów świat. Wciąż doceniam ich wysiłek, ale wydaje mi się, że autorka ułatwiła zadanie barwnymi opisami wnętrz i strojów. W "Starej pannie" jest podobnie. Dominują kameralne sceny rozgrywające się we wnętrzach arystokratycznych rezydencji. Nieczęste opisy świata zewnętrznego również są ładne: "Nikt nie pamiętał piękniejszego czerwca. Rezeda i damasceńskie róże rosnące pod werandą nigdy nie słały równie delikatnych zapachów lata poprzez wysokie weneckie okna; sękate drzewa pomarańczowe, wyniesione ze starej arkadowej oranżerii, nigdy nie były gęściej osypane kwieciem; nawet kopy siana na trawniku rozsiewały wonie z tysiąca i jednej nocy."[4]

W swojej minipowieści Wharton dużo miejsca poświęca tematowi macierzyństwa, bo ważną rolę odgrywa w niej dziecko, dziewczynka o imieniu Tina. Książka mówi również o tym, że tak naprawdę niewiele wiemy o otaczających nas ludziach. Mamy bowiem skłonność do powierzchownych ocen i przyczepiania etykietek. Łatwiej uznać Charlotte za typową starą pannę: "dokładną, systematyczną, pochłoniętą drobiazgami i przywiązującą przesadnie dużą wagę do najbłahszych zwyczajów towarzyskich i domowych."[5], niż samodzielnie wyrobić sobie o niej zdanie. Ona nam tego nie ułatwia, ponieważ tę maskę z pewnych powodów przybrała celowo. Przypuszczam, że sama autorka wielokrotnie spotykała się z negatywną opinią otoczenia. Jej biografia obfituje bowiem w wydarzenia niekonwencjonalne jak na ówczesną damę z dobrego domu.

Książka Edith Wharton pozostawiła we mnie cierpkie uczucie niedosytu. Żałuję, że jest tak krótka, żałuję, że dzieciństwo Tiny nie zostało opisane bardziej szczegółowo. Z drugiej jednak strony ten niedosyt, atmosfera niedopowiedzeń dodają uroku historii Charlotty Lovell, Delii Ralston oraz ich tajemnicy o jasnobrązowych oczach.

"Starą panną" zainteresowałam się po przeczytaniu recenzji Ani (Czytanki Anki), której bardzo dziękuję za ciekawą inspirację.

_______________

[1] W nocie wydawcy na okładce Stara panna została nazwana opowiadaniem, ale moim zdaniem lepiej pasuje do niej określenie minipowieść.
[2] Edith Wharton, Stara panna, tłum. Agnieszka Glinczanka, Książka i Wiedza, 1978, s. 103.
[3] Tamże, s. 5.
[4] Tamże, s. 107.
[5] Tamże, s. 56.

Moja ocena: 4+ 

Edith Wharton