O sprawach zaszyfrowanych i nieodwracalnych (Maria Kuncewiczowa, "Przeźrocza")

Włochy to sen, który wraca do końca życia. Przeczytany kiedyś aforyzm Anny Achmatowej towarzyszył mi w czasie lektury „Przeźroczy”. Nie tylko dlatego, że książka Marii Kuncewiczowej poświęcona jest Włochom, ale również za sprawą jej kompozycji, która często sen przypomina.

Autorka nieustannie korzysta z umiejętności przenoszenia się w czasie i przestrzeni, którą mają tylko pisarze i marzyciele. Przed oczami czytelnika płynnie przesuwają się obrazy z różnych miejsc, odległe w czasie, pozornie ze sobą niezwiązane. Próżno dopatrywać się chronologii czy układu tematycznego. Wędrujemy szlakiem myśli autorki, kierowani impulsem, ulotnym wrażeniem, wspomnieniem czy senną wizją.

Główny nurt „Przeźroczy” to wspomnienia Kuncewiczowej z licznych pobytów we Włoszech, zwłaszcza w Rzymie. Znajdziemy tu zachwycające opisy przyrody czy architektury, ale pisarka nie ofiarowuje czytelnikowi literackiego bedekera, tylko refleksyjną książkę wspomnieniową. Oprócz idyllicznych widoczków i historycznych dywagacji jej uwagę zaprzątają też trudne tematy: zamach na Jana Pawła II, porwanie Aldo Moro, Czerwone Brygady, mafia, wrogość wobec imigrantów. Oprócz blasków autorka wplata w obraz również cienie i dzięki temu Italia wydaje się nie tylko bella, ale i prawdziwa.

Do opowieści o włoskich peregrynacjach, w których towarzyszył jej mąż, Kuncewiczowa dodaje wątki osobiste, przemyślenia i eseistyczne dywagacje. Jedne z ważniejszych tematów to śmierć i przemijanie. Kiedy powstawały „Przeźrocza”, pisarka miała już ponad osiemdziesiąt lat, więc obecność takich refleksji wydaje się naturalna, podobnie jak dojrzałość i dystans wobec opisywanych miejsc i ludzi. A skoro o ludziach mowa, mam nadzieję, że Wam też spodobają się portrety osób, które pisarka uwieczniła w „Przeźroczach”. Szczególnie udane wydają mi się wizerunki zakonnic, skondensowane i precyzyjne, a jednocześnie ciepłe. 

„Przeźrocza”, jak sam tytuł wskazuje, koncentrują się na obrazach. Kuncewiczowa jest mistrzynią barwnych, plastycznych opisów. Oto przykład, który wywoła uśmiech na twarzy chyba każdego bibliofila – tak wygląda dom zaprzyjaźnionego z Kuncewiczami profesora slawisty:

Zza obozowiska książek roztasowanych na podłodze już nie widać łóżeczka zapę­dzonego pod ścianę. Nie widać oparć ani poręczy foteli, nie widać blatów stołowych, nie widać obrazów. W trzech obszernych pokojach, a także w kuchni piętrzą się, obłażą ściany, opinają meble - tomy, zeszyty, bro­szury, księgi - nie wiadomo fauna czy flora, ekskre­menty miliona mózgów, pnącza z korzeniami w tysią­cach serc, koszmarny wylew, potop, katastrofa. [...]
W klozecie nareszcie wolna podłoga, człowiek stąpa odważnie. Na stołeczku obok muszli spoczywa Kusze­nie św. Antoniego. „Flaubert c'est moi” — zdaje się mówić slawista. [1]

Autorka „Leśnika” szczególnie wrażliwa jest na uroki przyrody, a zwłaszcza krzewów i drzew. Oto jeden z moich ulubionych opisów:

Magnolii wiosennych są trzy rodzaje: kwitnące biało i drobno, delikatne drzewka wyglądają jak oblepione przez motyle-bielinki. Inny gatunek: pnie i gałęzie grub­sze, kwiaty duże, koloru biskupich fioletów, ukształtowa­ne jak filiżanki. Wreszcie chuderlawe krzewy podobne do świeczników o wzniesionych ramionach, które zamiast świec ofiarowują niebu kielichy.
Przed magnolią — każda ma wokół siebie obszar won­nego powietrza, a u stóp trawnik — zatrzymuję się jak przed ołtarzem. Potem patrzę na forsycje bijące złotymi strugami. Japońskie wiśnie kwitną puchem i różowością. Inne japońszczyzny są krzewami o płaskich, karmino­wych ozdobach. Dzieje się też kwitnienie wysoko pod niebem: białe, różowe i liliowe obłoki wyrastają z gór. [2]  

Jest w tych opisach zachwyt nad światem, a jednocześnie dojmujący smutek, że wkrótce przyjdzie się z nim pożegnać. Kiedy „Przeźrocza” po raz pierwszy ukazały się drukiem, Kuncewiczowa miała dziewięćdziesiąt lat.

Mimo poważnych tematów znajdziemy też  odblaski poczucia humoru pisarki. Na przykład anegdotę o tym, jak z przejęciem rozmawiała z taksówkarzem o tym, że Polak właśnie został papieżem. Interlokutor zachował zimną krew: „No to co? Od tego mięso potanieje?” [3]

Kuncewiczowa wypowiada się również na temat własnej twórczości. Między innymi odnosi się do zarzutu, że jej proza jest nadmiernie zmetaforyzowana i manieryczna: „A przecież niczym innym nie był ten mój metaforyzm, jak rozpaczliwą próbą dotarcia przez analogię do sensu spraw zaszyfrowanych i nieodwracalnych”[4] Trochę zaskoczył mnie obszerny cytat z „Dwóch księżyców”, w którym wietrzę odrobinę próżności.

Jeśli zechcecie sięgnąć po „Przeźrocza”, a namawiam do tego nie tylko miłośników Włoch, ważny jest wybór wydania. W pierwszych edycjach wielokrotnie interweniowała cenzura. W najnowszej, z 2010 roku, oznaczono miejsca, które kiedyś zakwestionowano, więc jest dodatkowy materiał do przemyśleń. Nie podoba mi się natomiast to, że wymyślony przez wydawcę podtytuł, zapewne w celach marketingowych,  góruje nad wersją autorki. 

________

[1] Maria Kuncewiczowa, Przeźrocza, Wydawnictwo Lubelskie, 1997, s. 21.

[2] Tamże, s. 61.

[3] Tamże, s. 101.

[4] Tamże, s. 146.

  

Moja ocena: 5

Maria Kuncewiczowa.

[Zdjęcie z książki]