„Trzeba znać duszę bibliofila!” (Halina Maria Pfeiffer, „Jak zostałam księgarzem”)

„Trzeba znać duszę bibliofila!”

Niedawno Kasjeusz napisała bardzo ciekawą notkę o księgarniach. W komentarzu napomknęłam o powieściach Penelope Fitzgerald i Helen Hanff, ale na śmierć zapomniałam o wspomnieniach Haliny Marii Pfeiffer „Jak zostałam księgarzem”, które przeczytałam w czerwcu. Wprawdzie to literatura faktu, ale pasuje idealnie.

Pfeiffer opowiada o swojej pracy w firmie wydawniczo-księgarskiej „Gebethner i Wolff”, a konkretnie w w warszawskim antykwariacie na ulicy Zgoda 12, w którym była zatrudniona od października 1940 r. do lipca 1944 r. Autorka boleje nad tym, że w historycznych opracowaniach niewiele miejsca poświęca się personelowi, a to głównie dzięki niemu księgarnie cieszyły się uznaniem.

Tak naprawdę panna Halina nie zaliczała się do grona zwykłych pracowniczek, ponieważ była siostrzenicą Jana Gebethnera, ówczesnego dyrektora. Nie starała się wykorzystać tej sytuacji i dużo od siebie wymagała. Kiedy 1 października 1940 r. stremowana stażystka pojawiła się w księgarni, usłyszała od wuja: „Będę Cię traktował surowiej niż innych pracowników, bo jesteś moją siostrzenicą”[1]. Z opowieści wynika, że mimo koneksji Pfeifferówna rzeczywiście nie występowała w roli rozkapryszonej pupilki.

Halina Maria Pfeiffer. [Zdjęcie z książki.]

Początki pracy w antykwariacie okazały się stresujące, ale z czasem było coraz lepiej i nawet klient kategorycznie domagający się publikacji z dziedziny pedologii lub gemeliologii nie wywoływał u panny Haliny ataku paniki. Zdarzały się też sytuacje komiczne:

„Raz zadyszany człowiek zapytał:
- Czy jest „Niemcewicz od przodu i od tyłu”?
- Nie, nie ma, bo jest wyczerpany! - odpowiedziałam równie głupio, jak było zadane pytanie. Dopiero, gdy klient wyszedł, wybuchnęłam śmiechem, uświadamiając sobie, że moja odpowiedź była co najmniej dwuznaczna.”[2]

Ogromnie żałuję, że dziś antykwariat na ulicy Zgoda 12 możemy odwiedzić tylko wirtualnie. Doszczętnie spłonął w czasie Powstania Warszawskiego. Wielki, świetnie zorganizowany, z kompetentnym i życzliwym personelem, przyciągał klientów, choć czasy bynajmniej nie sprzyjały spokojnej lekturze. Miał nawet jednoosobowy dział włoski, a również dział nut z pianinem na zapleczu.

Na szczęście panna Pfeifferówna od czasu do czasu zerkała spoza stosów książek i bacznie obserwowała współpracowników. Był to zespół tak barwnych osobowości, że nawet spisując wspomnienia w wieku osiemdziesięciu kilku lat, autorka pamiętała kolegów doskonale. Na przykład pana Jana Wyderkę o nieskazitelnym charakterze, niestrudzonego wychowawcę młodzieży. Jednak we wspomnieniach nie ma mowy o hagiografii. Również z imienia i nazwiska wymieniony jest jeden ze sprzedawców, który oficjalnie sączył herbatkę z termosu, a potem ku oburzeniu adeptki dziwnym trafem roztaczał wokół siebie zapach spirytualiów. Ponoć księgarze muszą pić, aby przepłukać gardło z kurzu, który łykają w pracy.

Równie ciekawe są gawędy autorki o warszawskich bibliofilach, na przykład „Starym Bibularzu”, Władysławie Idzikowskim, i również te o cennych książkach, które pojawiły się w antykwariacie, o kradzieżach, o ówczesnych bestsellerach. Mimo anegdot to jest opowieść o wojnie, więc przeplatają się też wątki tragiczne. Dopiero po wyzwoleniu Halina Pfeiffer dowiedziała się, że jej koledzy z pracy uczestniczyli w ruchu oporu. W antykwariacie ukrywano mapy sztabowe i wydawnictwa szkoleniowe dla przyszłych podchorążych, ponadto w gmachu księgarni mieli tajne spotkania członkowie Warszawskiej Organizacji Wojskowej. Pracownicy z narażeniem życia ratowali też cenne zbiory, na przykład przewożąc je ukryte w sianie w wozie drabiniastym.

W czasie okupacji hitlerowcy stworzyli spis zakazanych polskich książek, który otwierali „Krzyżacy” Sienkiewicza. Czasem wściekłość Niemców wywoływały zaskakujące tytuły.

„Dietrich, chcąc uchodzić za klienta, szedł wolnym kro­kiem, lustrując lady i młodych adeptów księgarstwa, którzy dzielnie udawali, że się nie boją. Zbliżał się do antykwa­riatu. Obie z Helą zmartwiałyśmy, kiedy stanął naprzeciwko nas. Zaczął oglądać książki rozłożone na kontuarze. Gdy zobaczył małą książeczkę „Kodeks honorowy” Boziewicza, porwał ją, rzucił na ziemię, w furii deptał ją i kopał. Jedno­cześnie wściekły krzyczał po polsku:

- Nie ma honoru Polaków! Nie ma Polski! Już nigdy jej nie będzie!”[3]

Na szczęście książki z czarnej listy mogły być przechowywane w zamkniętej piwnicy. Jak nietrudno zgadnąć, często w tajemniczych okolicznościach z niej znikały. 

Antykwariat, w którym pracowała H. M. Pfeiffer.

[Zdjęcie z książki]

 O wojennych realiach dużo mówi też ta historia:

„Co tydzień lub co dziesięć dni przychodził pewien bibliofil (nazwiska nie pamiętam), który zdaje się częś­ciej sprzedawał jakąś książkę, niż kupował. Zawsze bardzo uprzejmie się ze mną witał, całując mnie w rękę. Miał wielką, długą do pasa brodę, więc ten „kares" bardziej mnie irytował niż rozczulał. Zawsze udawał się w głąb antykwa­riatu, aby porozmawiać z panem Tarkowskim, naszym sze­fem. Wychodził z pośpiechem, jakby się czegoś wstydził. Dopiero wtedy szłam do szefa z prośbą, aby zadziałał, żeby ten starszy pan nie całował mnie w rękę, bo bardzo tego nie lubię.

- Najgorsza jest ta jego wielka okropna broda - skar­żyłam się.

-  Ależ pani Halino, niech pani mu daruje. On dla­tego nosi tę brodę, bo nie ma koszuli! Stale przynosi coś do sprzedania, gdyż brak mu pieniędzy na życie! Z bólem uszczupla swoje zbiory, dlatego zawsze wymyka się chył­kiem, jakby czuł się winny. Trzeba znać duszę bibliofila!

Zrobiło mi się ogromnie przykro i odtąd starałam się być bardzo uprzejma dla tego starszego pana.”[4]

Szczególnie zaciekawiły mnie rozdziały poświęcone edukacji w Trzyletniej Szkole Księgarskiej, do której uczęszczała panna Pfeifferówna. Lista przedmiotów jest imponująca, a ze wspomnień wynika, że zajęcia były na wysokim poziomie. Uczniowie kształcili się między innymi w następujących dziedzinach: historia literatury polskiej i powszechnej, historia księgarstwa polskiego, inwentarz, samokształcenie pracownika księgarskiego, hurtownia księgarska, nuty, praca praktykanta, bibliografia i bibliofilstwo, sprzedaż, księgowość, kwarantanna (system zawiadamiania księgarzy przez wydawców i hurtowników o nowościach). Były też obowiązkowe zajęcia praktyczne:

„przyniesiono z księgarni do naszej klasy regał, w którym znajdowało się po kilkanaście książek z różnych dziedzin. W charakterze lady ustawiono podłużny stół. Przygotowano papier i sznurek do pakowania zakupionych książek. Na tę pokazową niby „klasówkę” została zaproszona Komisja Szkoleniowa w komplecie.

Od godziny ósmej do dziewiątej pan „profesor” był klientem, a słuchacze II (czy III ?) kursu - ekspedientami. Kol. Tarkowski wcielał się w przeróżne typy kupujących: był księdzem, potem chłopem ze wsi, raz osobnikiem wymagają­cym, po chwili niezdecydowanym lub nerwowym. Kursanci, przeważnie już dobrze znający sprzedaż frontową z własnej praktyki - ekspediowali go inteligentnie, uprzejmie, starając się wykazać maksimum wiedzy i dobrych chęci.

Wykładowca był niezmordowany. Zmusił nawet swe audytorium, aby go sobie wyobraziło jako nudną klientkę, która szuka odpowiedniej książki dla młodzieży w takim a takim wieku. Wśród wesołego nastroju na sali „młodym sprzedawcom” trudno było zachować powagę i zwracać się do starszego kolegi per „Szanowna pani”.. Tym nie­mniej uporali się z domniemaną kupującą ku zadowoleniu „klientki” i nauczyciela w jednej osobie, choć do dyspozycji mieli tylko uszczuplony sortyment.”[5]

A w czasie egzaminu autorka musiała dowieść, dlaczego warto polecać klientkom „Trędowatą” Mniszkówny.

Książka Pfeiffer skłania do porównań personelu warszawskiego antykwariatu z lat czterdziestych ze współczesnymi sprzedawcami książek. W tym zestawieniu najsmutniej wypadają nasze wielkie księgarnie. Wkrótce problem i tak chyba sam się rozwiąże, bo wszyscy rozszerzają ofertę o inne produkty i dla literatury zaczyna brakować miejsca. Nie jestem gołosłowna – regularnie buszując po lubelskich filiach pewnej znanej sieci, zawsze natykam się na tytuły, które powinny znaleźć się na zupełnie innym regale. Poza tym niech tylko autor polski ma nazwisko brzmiące lekko z cudzoziemska, to gwarantowane, że jego książka zostanie umieszczona w dziale literatury zagranicznej. Z wiedzą na temat książek bywa krucho. Właściwie każde zapytanie klienta wymaga natychmiastowego zajrzenia do komputera. O dłuższych rozmowach na temat literatury i wgryzaniu się w duszę bibliofila można zapomnieć, bo pracownicy to zwykle osoby bardzo zabiegane. Plus coś, co nazywam błędem psychologicznym - założenie, że działy książkowe w polskich sieciowych sklepach powinni obsługiwać ludzie bardzo młodzi. A ja do tej pory z przyjemnością wspominam rozmowę z sympatycznym starszym panem z działu obcojęzycznego w księgarni w Helsinkach, który świetnie mówił po angielsku i doskonale orientował się w nowościach.

Z pewnością jest mnóstwo wyjątków, ale to, co opisałam, obserwuję naprawdę regularnie. O wiele lepiej jest w mniejszych księgarniach, również w tematycznych i połączonych z kawiarniami.  Na szczęście dzięki wspomnieniom Haliny Pfeiffer możemy poznać księgarnię i antykwariat z prawdziwego zdarzenia. Warto poświęcić kilka chwil tej niepozornej broszurce. Nie pretenduje do rangi wszechstronnego opracowania zagadnień kultury w czasie okupacji. To tylko garść wspomnień z okresu, który autorka skromnie zamyka w kilku słowach: „Zdobywałam wiedzę księgarską i pokochałam książki”[6].

______

[1] Halina Maria Pfeiffer, Jak zostałam księgarzem. Wspomnienia o ludziach i książkach, Dom Wydawniczy Elipsa, 2008, s. 9.

[2] Tamże, s. 29.

[3] Tamże, s. 33.

[4] Tamże, s. 28-29.

[5] Tamże, s. 44.

[6] Tamże, s. 94.

Moja ocena: 4

Halina Maria Pfeiffer.

[Źródło]