Miłość, zbrodnia i matrioszka (Antoni Czechow, "Dramat na polowaniu")

Miłość, zbrodnia i matrioszka

Czechow to jedno z odkryć, jakie zdarzyły mi się podczas poszukiwania tekstów do Płaszcza zabójcy. Od pierwszych chwil jego dwutomowe Listy po prostu mnie usidliły. Po tym, co wcześniej czytałam i widziałam na scenie, wyobrażałam go sobie jako chłodnego melancholika, tymczasem prywatnie okazał się osobą pełną uroku i obdarzoną wspaniałym poczuciem humoru. Na fali nowo narodzonej sympatii w ubiegłym roku przeczytałam „Mewę”, a teraz przyszła pora na „Dramat na polowaniu”, jedyną powieść Czechowa. Książkę, którą sam autor uważał za dzieło kompromitujące.

Powieść zaczyna się tak: pewnego kwietniowego dnia 1880 roku do narratora, który jest dziennikarzem, zgłasza się były sędzia śledczy, Iwan Pietrowicz Kamyszew. Wręcza mu rękopis napisanej przez siebie książki. To właśnie „Dramat na polowaniu”. Autor ma nadzieję, że jego dzieło zostanie wydrukowane w gazecie. Podkreśla, że był świadkiem, a nawet uczestnikiem opisanych w nim wydarzeń, a w powieści występuje pod zmienionym nazwiskiem. 

Sędzia nie owija w bawełnę: książkę pragnie opublikować nie dla sławy, tylko dla pieniędzy. Wyznanie budzi podejrzliwość redaktora, bo jego rozmówca połyskuje brelokami i pierścieniem na małym palcu. Mijają dwa miesiące. O powieści Kamyszewa dziennikarz przypomina sobie tuż przed wyjazdem na wakacje. Bez przekonania, niedbale zaczyna ją czytać od środka. Potem pochłania całość jeszcze raz od pierwszej strony. I potem znowu. Skąd takie dziwne zachowanie i nieprzespana noc?  Czytając „Dramat na polowaniu”, redaktor rozszyfrował straszną tajemnicę. A teraz pora na nas. My też możemy zmierzyć się z zagadką, bo kolejna część książki to właśnie powieść sędziego. Do przeczytania jej dziennikarz zachęca taką recenzją:

„Opowieść ta nie wyróżnia się niczym szczególnym. Wiele w niej dłużyzn, sporo chropowatości... Autor ma słabość do mocnych efek­tów i frapujących wyrażeń... Widać, że pisze pierwszy raz w życiu, ręką nienawykłą, niewyrobioną... A mimo to opowieść czyta się lek­ko. Posiada fabułę, myśl także i, co najważniejsze, jest oryginalna, nader charakterystyczna, jest tym, co się zwie sui generis. Odznacza się też pewnymi walorami literackimi. Warto ją przeczytać...”[1] 

Pałeczkę narratora przejmuje teraz Kamyszew, ukrywając się pod nazwiskiem Zinowiew. Jednak nie do końca rozstajemy się z redaktorem - opatrzył powieść przypisami, które dotyczą skreśleń i rysunków, a także zawierają wskazówki interpretacyjne na temat zachowania bohaterów. Dziennikarz podpisuje się inicjałami A. Cz., co dodaje historii autentyzmu. Zgodnie z zapowiedzią sędziego „Dramat na polowaniu” opowiada o miłości i morderstwie. Kilka ostatnich stron książki to wibrująca emocjami rozmowa Kamyszewa z redaktorem. W rolę narratora wciela się znowu dziennikarz.  

Scena z adaptacji filmowej Dramatu na polowaniu,

reż. Emil Loteanu, 1978 r. [Źródło]

W powieści Czechowa moją uwagę przyciągnęła przede wszystkim nowoczesna forma narracji. Owszem, konstrukcja szkatułkowa – w przypadku literatury rosyjskiej może lepiej pasowałoby określenie konstrukcja matrioszkowa – w roku 1884 nie była pomysłem wybitnie awangardowym, ale fragmenty autotematyczne, zamieszczenie w książce jej recenzji, fikcyjne przypisy, ironiczno-parodystyczne nawiązania do literatury kryminalnej, gra z konwencją, połączenie czarnego humoru z melancholijnym sarkazmem jak na tamte czasy wydają mi się dość odkrywcze. Zabawa z czytelnikiem i formą to nie wszystko. Pisarza interesują też mechanizmy zbrodni i im przygląda się ze szczególną uwagą.

Z posłowia tłumacza dowiedziałam się, że w pierwszym wydaniu polskim z 1927 roku (przekład Michała Puchalskiego) dokonano „niemiłosiernych amputacji”[2]  – ku mojemu zdumieniu okazało się, że wycięto między innymi opisy przyrody, a  w moim odczuciu absolutnie na to nie zasłużyły. Na przykład ten:

„Jezioro cicho spało. Nie powitało mnie ani jednym dźwiękiem, jedynie pisk młodej kurki wodnej naruszał grobowe milczenie znie­ruchomiałego olbrzyma. Słońce przeglądało się w nim jak w wielkim zwierciadle i oślepiającym światłem zalewało całą jego powierzchnię od drogi do dalekiego brzegu. Oślepionym oczom zdawało się, że cała przyroda czerpie swoje światło nie od słońca, lecz od jeziora. Od skwaru zamarło również bujne życie jeziora z jego zielonymi brzegami... Pochowało się ptactwo, nie pluskały się ryby, cicho cze­kały na ochłodę pasikoniki i świerszcze.”[3]

Dziwi mnie również to, że pisarz czuł się nieswojo jako autor „Dramatu na polowaniu”. Nie jest to na pewno dzieło wybitne, chwilami nuży, ale zaskoczyło mnie to, że Czechow tak je wstydliwie skreślił. Rene Śliwowski pisze o tym, że próżno szukać jakiegokolwiek komentarza na temat tej książki w korespondencji czy innych pismach autora. Ba, Czechow utrzymywał nawet, że powieść to gatunek literacki, z którym nigdy nie miał nic do czynienia.

Główną przyczyną dąsów i pąsów było prawdopodobnie to, że choć „Dramat na polowaniu”  wyśmiewa konwencję powieści detektywistycznej, tak naprawdę też jest kryminałem, a ten gatunek literacki nie cieszył się wtedy estymą. Po raz pierwszy powieść Czechowa ukazała się w „Nowościach Dnia”, gazecie dla niewybrednych czytelników, która specjalizowała się w tematyce sensacyjnej. Najwyraźniej pisarz uważał, że książka ma nie tylko wartość eksperymentu literackiego, który spodoba się koneserom, ale również ucieszy amatorów kryminałów. Nie do końca się to udało. Niektórzy krytycy byli oburzeni tym, że „Dramat na polowaniu” urąga dobremu smakowi, natomiast miłośnicy taniej sensacji na pewno uznali powieść za stanowczo zbyt udziwnioną, a tempo akcji za irytująco ospałe.

Po latach los obszedł się z „Dramatem na polowaniu” dość łaskawie. Mimo mojego sentymentu do Kraszewskiego, z przykrością przyznaję, że w kategoriach takich jak lekkość pióra i formy, nastrojowość i psychologiczna finezja, z Czechowem JIK nie ma żadnych szans. Oprócz wymienionych wcześniej zalet narracji i języka grzechem byłoby nie wspomnieć o udanych, piekąco gorzkich portretach mieszkańców rosyjskiej prowincji. Panowie z wzrokiem lekko zmętniałym od trunków snują się smętnie. Panie, na pierwszy rzut oka wcielona skromność i opanowanie, kryją w sobie gejzery namiętności. Nawet szesnastoletnia córka leśniczego. To wszystko spowija leciutka mgła, a dusza czytelnika wciąż tylko popiskuje od egzystencjalnego podszczypywania. Jak to u Czechowa.

Zauważyłam, że autor „Wiśniowego sadu” wywołuje dość skrajne reakcje czytelników. Mnie oczarował od pierwszego przeczytania, ale uprzedzam, że jego charakterystyczny styl i opary marazmu, w którym pogrążeni są bohaterowie, mogą drażnić. Wśród sceptyków zdarzają się też tuzy literatury. Iwan Bunin przytacza relację Czechowa ze spotkania z Tołstojem:

— Wie pan, niedawno byłem u Tołstoja w Gasprze. Leżał w łóżku po chorobie, ale dużo mówił o wszystkim, a mówiąc nawiasem i o mnie także. Wreszcie wstaję i żegnam się. A on zatrzymuje moją rękę w swo­jej i mówi: „Niech mnie pan pocałuje”. I pocałowawszy się ze mną nagle szepce mi do ucha z takim energicznym, starczym pośpiechem: „A mimo wszystko sztuk pańskich nie znoszę! Szekspir źle pisał, a pan jeszcze gorzej”.[4]

___________

[1] Antoni Czechow, Dramat na polowaniu. Z notatek sędziego śledczego, tłum. Rene Śliwowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 9.

[2] Tamże, s. 173.

[3] Tamże, s. 14.

[4] Iwan Bunin, Czechow, [w:] Czechow we wspomnieniach swoich współczesnych, tłum. Stefania Bądkowska, Stefania Podhorska-Okołów, Czytelnik, 1960, s. 443.

 

Moja ocena: 4,5

Antoni Czechow

[Źródło]