Figiel sześdziesięciotrzyletniej pensjonarki (Tomasz Mann, "Lotta w Weimarze")

Figiel sześdziesięciotrzyletniej pensjonarki 

Statystyki przygnębiają: „Cierpienia młodego Wertera” to jedna z najbardziej znienawidzonych książek. W rankingu dzieł najgorszych BiblioNETki bryluje od dawna, a w tej chwili zajmuje mało zaszczytne drugie miejsce. Zawsze mnie to dziwiło, bo powieść Goethego połknęłam bezboleśnie, a wręcz z przyjemnością. 

Biedny Werter! Nie dość, że miłość do Lotty złamała mu serce, to jeszcze historia obeszła się brutalnie z jego dziennikiem: niegdyś wywołujący spazmy i samobójstwa czytelników bestseller, teraz uchodzi za wzgardzony literacki zakalec. Miałam nadzieję, że „Lotta w Weimarze” Tomasza Manna pozwoli mi zrozumieć, dlaczego tak się stało. Wprawdzie wrażenia z „Czarodziejskiej góry” nie wpisały się złotymi zgłoskami w moje czytelnicze dzieje, ale postanowiłam walecznie zaryzykować. Powieść o Hansie Castorpie budzi we mnie mieszane uczucia. Nie ukrywam, jej lekturę wspominam jako męczarnię, ale wielokrotnie miałam okazję przekonać się o tym, jak silnie wraziła się w moją pamięć. Niektóre sceny i obrazy wchłonęłam chyba na zasadzie osmozy, bo chociaż mnie irytowały, kiedy przedzierałam się przez gąszcz słów, potem myślałam o nich wielokrotnie.

Tytułowa Lotta naprawdę nazywała się Charlotte (w polskim przekładzie działająca na mnie jak gaz rozweselający Szarlota) Kestner. Goethe uwiecznił ją w „Cierpieniach młodego Wertera” jako ukochaną głównego bohatera. Pisarz przeżył z nią płomienny romans, który opisał w powieści. W książce Manna sześćdziesięciotrzyletnia Lotta, owdowiała radczyni dworu, przyjeżdża do Weimaru z córką i służącą. Oficjalna wersja brzmi: chce odwiedzić siostrę, panią Ridel, ale tak naprawdę najważniejszy cel podróży to spotkanie z Goethem. Nie widzieli się od czterdziestu czterech lat. Jej przybycie wywołuje sensację w mieście. Hotel okupują fanatyczni miłośnicy „Cierpień młodego Wertera”. Gros powieści stanowią ich dialogi ze zniecierpliwioną dowodami czci i uwielbienia panią Kestner. Dodam, że Lotta do dziś cieszy się sympatią rodaków - jest nawet patronką szkoły w Hanowerze. Ciekawe, czy w Polsce są jakieś placówki oświatowe imienia Maryli Wereszczakówny.

Charlotte Kestner.

[Źródło]

Najbardziej drażniło mnie to, że bohaterowie właściwie nie rozmawiają, tylko wygłaszają do siebie nienaturalnie długie tyrady. Niechlubny rekord pobił profesor Riemer, którego nieprzerwany monolog ciągnie się przez siedem stron (s. 77-84). Nawet najbardziej życzliwa adresatka takiej perory prawdopodobnie zapadłaby w drzemkę. Kostyczne oracje ze zdaniami piętrzącymi się jak drapacze chmur są serwowane również wtedy, kiedy bohaterowie odczuwają silne emocje.

Podobnie jak w „Czarodziejskiej górze” styl Manna jest dość zawiły i czytelnikowi przypada rola robaczka pracowicie wgryzającego się w miąższ wyrazów, wędrującego mozolnie po wielopiętrowych  konstrukcjach. Tłumacz bynajmniej nie ułatwia zadania, a wręcz podkręca atmosferę, od czasu do czasu dźgając słówkami typu „nyża” czy „opodeldok” i aż nadto kunsztowną składnią. Zapewniam jednak, że czas i cierpliwość poświęcone tej książce zaowocują. Warto więc poskromić chęć ciśnięcia jej w kąt choćby dla znakomicie odmalowanej postaci Lotty. Urzeka i jako sentymentalna sylfida we wspomnieniach sprzed lat, „elficzna istota”[1] w białej sukience z bladoróżowymi kokardami, i jako zacna wdowa, matka jedenaściorga dzieci, która ku zgorszeniu córki taką właśnie suknię założy na spotkanie z Goethem, bo w głębi duszy nadal jest podlotkiem, którego kiedyś pokochał: „Nie było chyba na świecie drugiej takiej sześćdziesięciotrzyletniej pensjonarki”[2]. 

Senną atmosferę powieści ożywiają nieliczne akcenty humorystyczne, przede wszystkim dzięki egzaltowanemu kelnerowi z hotelu „Pod Słoniem”, Magerowi. Mann wyraźnie podziela pogląd Goethego, że ironia „jest tym ziarenkiem soli, dzięki któremu to, co na stole w ogóle dopiero staje się jadalne”[3]. Interesującym pomysłem okazało się też uczynienie Goethego narratorem w jednym z rozdziałów. Dzięki temu możemy spojrzeć na wydarzenia jego oczami. 

Charlotte Kestner w wieku dojrzałym.

[Źródło]

Zaletą książki Manna jest możliwość odczytywania jej na wiele sposobów.  Ważny jest wątek romansowy – podtytuł przekładu angielskiego brzmi The Beloved Returns – nad którym unosi się zapach nasączonych słonecznym światłem malin: „To bardzo miły zapach i cudna jest malina wezbrana sokiem pod aksamitną suchością, żarem życia, ciepła jak wargi kobiece”[4]. Ale to nie wszystko. „Lotta w Weimarze” to też powieść o niemieckiej mentalności, o przemijaniu, o bolesnym zderzeniu życia z literaturą i o tym, jak trudno jest pisarzom pogodzić te dwie sfery życia. Niestety, bliscy wybitnych twórców zwykle bywają ofiarami ich wielkości. Poza tym książka Manna uraduje miłośników epoki romantyzmu, vide niżej podpisana. Zaspokoi ciekawość nie tylko wielbicieli Goethego, ale i czytelników zainteresowanych ówczesnym życiem literackim. Po raz kolejny miałam okazję przekonać się o tym, jak ważnymi postaciami byli w XIX wieku literaci - ich pojawienie się w miejscach publicznych elektryzowało tłumy. Lotta jako pierwowzór bohaterki kultowej powieści również wywoływała zbiorową histerię, nawet po wielu latach. Wbrew pozorom ta atencja miłośników książek nie uszczęśliwiała jej. Z goryczą wyznaje, że razem z mężem czuli się dotknięci, wręcz przerażeni upublicznieniem ich życia w „Cierpieniach młodego Wertera”. W rozmowie z córką pani Kastner wyznaje, że to, co inni uważają za jej gwiazdę, zawsze było jej krzyżem.

Czym natomiast było spotkanie Lotty i Goethego w Weimarze? Czy próbą pojednania po latach lub wyzwaniem rzuconym czasowi? A może tylko „żałośnie głupim figlem pensjonarki”[5]? Gorzko rozczarują się ci, którzy oczekują od Manna jednoznacznej odpowiedzi na te pytania.

Na deser miłe memu sercu polonica. W Weimarze na balu u księcia tańczono między innymi poloneza - „nie ustalono jeszcze, czy ma być różnobarwną paradą ad libitum, czy też ma uzmysławiać jakąś określoną myśl”[6]. Ponadto w grupie natrętnych fanów nawiedzających Lottę w hotelu jest przyjaciółka Goethego, panna Adela Schopenhauer, zwana pieszczotliwie Schopenhauerką, „bardzo wykształcona młoda osoba o najlepszych koneksjach, córka pani Joanny Schopenhauer, bogatej wdowy z Gdańska”[7]. Niedawno o Gdańskich wspomnieniach młodości tejże pani Joanny ciekawie pisał Marlow. Adela, została sportretowana przez Manna jako dziewczę bystre, trochę snobistyczne i nie grzeszące urodą: ma zeza, zbyt długi nos i smętnie odstające uszy.

Plakat adaptacji filmowej.

[Źródło]

______

[1] Tomasz Mann, Lotta w Weimarze, tłum. Feliks Konopka, Czytelnik, 1983, s. 233.

[2] Tamże, s. 191.

[3] Tamże, s. 80.

[4] Tamże, s. 267. 

[5] Tamże, s. 370.

[6] Tamże, s. 306. 

[7] Tamże, s. 111.

 

Moja ocena: 4+

Tomasz Mann

[Źródło zdjęcia]