„Przeklęty bigos kłamstw” (Gunnar Gunnarsson, "Czarne ptaki")

„Przeklęty bigos kłamstw”

Moje poprzednie spotkanie z literaturą islandzką nie pozostawiło pięknych wspomnień. Powieść Skugga Baldur Sjóna okazała się hermetyczna, a polski przekład z atrakcjami typu „wstrząs wczasieciążowy” sprawił, że czytanie tej książki przypominało mozolne przedzieranie się przez skandynawskie śniegi. Sięgając po wydane w 1929 roku „Czarne ptaki” Gunnara Gunnarssona miałam przeczucie, że tym razem tłumaczenie dostarczy mi zgoła innych wrażeń estetycznych. Jego autorem jest bowiem Leopold Staff. Umieram z ciekawości, skąd u naszego poety zainteresowanie językiem duńskim, w którym została napisana powieść. Gunnar Gunnarsson, podobnie jak wielu jego rodaków, wyjechał za chlebem do ojczyzny Andersena i mieszkał tam aż trzydzieści dwa lata. Początkowo pisał tylko po duńsku, bo chciał, żeby jego twórczość miała większy zasięg. 

Wprawdzie okładka i tytuł książki nie obiecywały słonecznej, beztroskiej opowiastki, ale ładunek czarnego pesymizmu, który pogłębiała surowa, mroźna sceneria, po prostu mnie zmiażdżył. Gunnarsonn nie oszczędza czytelnika - w „Czarnych ptakach” traci życie pięcioro dzieci i kilkoro dorosłych, a złowieszcze słowa Bjarniego: „Ludzie nie mogą sobie pomagać. […] Ludzie mogą się tylko zabijać”[1] brzmią posępnie w pamięci czytelnika do ostatniej strony. I jeszcze długo potem.

Opowieść jest silnie odsadzona w realiach, ale czasem przypomina baśń, a dzieje się tak między innymi za sprawą imion bohaterów (na przykład Malfridur, Gudmundur, Steinunn, Torbergur, Egil, Torgrim, Sigmundur), które przywodzą na myśl skandynawską sagę. Surowe oceny moralne i styl niektórych fragmentów sugerują pokrewieństwo z biblijnymi przypowieściami. Atmosferę zagrożenia i rozpaczy potęgują tytułowe czarne ptaki, które pojawiają się kilkakrotnie.

Przekład Leopolda Staffa zgodnie z przewidywaniami okazał się znakomity. Chwilami drażnił mnie tylko osad młodopolskich egzaltacji. Sędzia Scheving tak oto woła do służącej: „Złotowłosa! […] Czyś niema, o wysokopierśna, o słoneczna!”[2], co na pewno nie stanowi szczytowego osiągnięcia w kategorii naturalnych dialogów. Szczególnie pięknie i poetycko brzmią natomiast opisy islandzkiej scenerii, która w milczeniu towarzyszy tragedii bohaterów. Jak często bywa w literaturze skandynawskiej, przyroda staje się tłem dramatycznych wydarzeń, których sprężyną są ludzkie namiętności. Jej dojmująca ponurość współgra z nastrojami bohaterów: „Bezradnie patrzyłem dokoła. Niebo wisiało szare i zimne, znowu brzemienne śniegiem. Zdawało się, jakby całe życie miało utonąć w lodowatej szarości i zdrętwiałym zimnie”[3].

W świecie Gunnarssona mrok i ciemność nabierają znaczeń symbolicznych: „I noc minęła. Ta noc, która była jak otchłań niedoli i przez której gęstą jak krew ciemność nadzieja i wiara przeświecały słabo jak dalekie gwiazdy; jak te zmarzłe i płonące gwiazdy, dokoła których rozpaczliwie krążą nasze ślepe sny i krótkowzroczne oczy”[4]. Powieść sprawia wrażenie skąpanej w lodowatym świetle księżyca, a mroczny nastrój kojarzył mi się z filozofią Kierkegaarda.

Poza rozbudowaną warstwą filozoficzną, religijną i etyczną „Czarne ptaki” można też odczytać jako powieść kryminalną. Źródłem nieszczęść bohaterów jest zbrodnia. Autora interesują bardziej konsekwencje czynów głównych postaci niż ich motywacja. Na oczach czytelnika toczy się proces sądowy, który chwilami sprawia wrażenie parodii. Wyraźnie widać, że wszyscy są całkowicie przekonani o winie oskarżonych: „Są winni, oboje. Wystarczy spojrzeć na nich, aby się o tym przekonać!”[5]. Uczestnicy dziwnego spektaklu wydają się rozdrażnieni, że muszą w nim brać udział i że trwa tak długo. Sędzia Scheving zapomina o zaprzysiężeniu oskarżyciela i obrońcy, w czasie procesu zażywa tabaki, wódką zapija „przeklęty bigos kłamstw”[6], a jego poglądy na temat prawa wywołują dreszcze: „Prawda jest zawsze najprzyjemniejsza. Ale nie jest zgoła niezbędna. Wcale nie!”[7].

„Czarne ptaki” odczytałam też jako żarliwy protest przeciwko karze śmierci i makabrycznym torturom, którym poddawani są skazańcy. Powieść jest owocem przemyśleń autora na temat zbrodni i kary, odpowiedzialności za popełniane czyny. Istotną rolę odgrywają też refleksje Gunnarssona na temat religii. Główny bohater powieści, a zarazem narrator, jest młodym proboszczem, choć jego imię, Eiulvur, kojarzyło mi się raczej z elfem, a nie z osobą duchowną.

Wcale nie zdziwiła mnie informacja o tym, że Gunnar Gunnarsson aż trzykrotnie otarł się o Nagrodę Nobla. Dopiero niedawno ujawniono, że Szwedzka Akademia wzięła pod uwagę tajemnicze względy pozaliterackie. W biografii islandzkiego pisarza nie znalazłam żadnych grząskich tematów. Przypadek tegorocznego laureata, Mo Yana, świadczy o tym, że niefrasobliwość komitetu bywa równie szkodliwa jak nadmierna ostrożność.

_____
[1] Gunnar Gunnarsson, Czarne ptaki, tłum. Leopold Staff, Wydawnictwo Poznańskie, 1974, s. 77.
[2] Tamże, s. 95.
[3] Tamże, s. 42.
[4] Tamże, s. 159.
[5] Tamże, s. 149.
[6] Tamże, s. 104.
[7] Tamże, s. 149.

Moja ocena: 4

Gunnar Gunnarsson.

[Źródło zdjęcia]