18 marca 2012

O złamanej lilii i podarowanej róży. Dramaty Marii Kuncewiczowej (Marzec z Marią)

O złamanej lilii i podarowanej róży

Maria Kuncewiczowa podzieliła swoją twórczość na trzy grupy: romanse (powieści), dyliżanse  (zapiski z podróży) i eksperymenty. Do ostatniej grupy zaliczyła powieść radiową Dni powszednie państwa Kowalskich oraz dwa dramaty: Miłość panieńską oraz utwór napisany w języku angielskim, Thank You for the Rose

Niestety, nie było mi dane przeczytać dramatów autorki „Cudzoziemki”. Są praktycznie nie do zdobycia, ponieważ nie doczekały się wersji książkowej. W obydwu seriach dzieł Kuncewiczowej, wydanych przez Pax i Wydawnictwo Lubelskie, nie opublikowano utworów scenicznych. To chyba nie jest niedopatrzenie, tylko świadoma decyzja, bo w opinii krytyków to były sztuki niezbyt udane. Mimo to mam nadzieję, że kiedyś uda mi się do nich dotrzeć. 

Janina Romanówna i Wacław Pawłowski
w jednej ze scen sztuki "Miłość panieńska"
Marii Kuncewiczowej w Teatrze Małym
w Warszawie. [Źródło zdjęcia]
Miłość panieńska, napisana w 1932 roku, porusza między innymi kwestię aborcji, a miejscem akcji jednego z aktów jest klinika ginekologiczna, co w tamtych czasach wymagało od autorki sporej odwagi. Sztuka nie spotkała się z aplauzem recenzentów i publiczności, była wręcz mowa o honorowej porażce. Problemu nie stanowiła skandalizująca tematyka, tylko niedostatki artystyczne. Sztukę grano w Teatrze Małym w Warszawie. Tylko piętnaście razy. Spektakl reżyserował Aleksander Węgierko, autorem dekoracji  był Stanisław Śliwiński. Antoni Słonimski tak ocenia wykonawców głównych ról: 
„Romanówna jako Janka potraktowała swoją trudną rolę bardzo szlachetnie, ale zbyt może lirycznie. Za mało miała siły w pierwszych rozczarowaniach młodego życia, za mało buntu, a za bardzo poszła po drodze tak zwanej złamanej lilii. Dawno nie widziana na scenie p. Dunin-Osmólska pięknie zagrała rolę matki. Fritsche był poprawnym ojcem, a Pawłowski przystojnym Ryszardem”. [1]
Odtwórca roli Ryszarda rozsierdził natomiast Tadeusza Boy-Żeleńskiego, który nazwał go „manekinem miłości” [2].

Słonimski doceniał bezkompromisowość młodej autorki, ale z typową dla siebie swadą zauważył w sztuce spore niedociągnięcia, przede wszystkim sztuczność i brak prawdy psychologicznej: 
„Niestety, [...] konflikt przeprowadzony jest nie dosyć scenicznie. [...]  Autorce nie chodzi chyba o to, że spotkało się dwoje ludzi niedobranych. Pragnie ona wydobyć istotne różnice w traktowaniu miłości przez kobietę i mężczyznę. [...] Mnie osobiście wydaje się, że to nie kwestia płci, ale charakteru. Moglibyśmy sobie równie dobrze wyobrazić stosunek przeciwny. Mężczyznę, który pragnie oddać się cały i spowiadać ze swoich terminów wekslowych, i kobietę, która nie lubi gadaniny i w miłości szanuje bardziej czyn niż słowo: Każden człowiek swoją prawdę ma, jak powiedziała pewna staruszka sprzedając jedną wodę sodową z sokiem cytrynowym, a drugą z malinowym”. [3]
Tadeusz Boy-Żeleński też pozostał nieczuły na uroki Miłości panieńskiej, ale obszedł się z nią dość łagodnie. W recenzji spektaklu tak pisał o Jance, głównej bohaterce sztuki: 
„Jakaś mętna tęsknota za innym kształtem życia tłucze się w tej mieszczańskiej pannie; butne ambicje nowej kobiety mieszają się w niej ze starą rupieciarnia romantyczno-sentymentalną. I właśnie może ten groch z kapustą dobrze charakteryzuje przejściową epokę, w której żyjemy.”[4]
Mimo mało zachęcających ocen po osiemnastu latach pisarka powróciła do formy dramatycznej. W Londynie w 1950 roku napisała sztukę Thank You for the Rose.  Wróciła w niej do tematów feministycznych. To utwór o perypetiach uczuciowych kobiety, która postanowiła rozstać się z niekochanym mężczyzną. Ciekawy jest wątek fantastyczny, oparty na Alicji w krainie czarów Lewisa Carrolla. 
Rękopis sztuki
Thank You for the Rose.
Kuncewiczowa bezskutecznie próbowała zainteresować sztuką angielskie teatry. Zwróciła się też do BBC z prośbą o wykorzystanie Thank You for the Rose w charakterze słuchowiska, ale otrzymała odpowiedź, że sztuka nie nadaje się do radia. Polski przekład ukazał się w „Dialogu” w roku 1963 i jak dotąd nie zainteresował żadnego reżysera. Na tym zakończyła się niefortunna przygoda Kuncewiczowej z teatrem.

Zastanawiam się, dlaczego pisarka poniosła sceniczną klęskę? Przecież zarówno adaptacja „Cudzoziemki” w Teatrze Telewizji, jak i jej filmowa wersja, doczekały się pozytywnych recenzji i sympatii widzów. Może Kuncewiczowa wolała bardziej płynną, ulotną, kapryśną formę literacką i lepiej się czuła w takich właśnie utworach, a teatr wymaga oszczędności słów, grubszej kreski i bardziej nasyconych kolorów?

Oto wywiad, którego udzieliła pisarka, w 1932 roku, kiedy trwały przygotowania do wystawienia „Miłości panieńskiej”.
Maria Kuncewiczowa, autorka niezapomnianego „Przymierza z dzieckiem”, świetna nowelistka, dosko­nałe pióro eseistyczne - dramatopisarką?
Tak, Teatr Mały rozpoczął już próby z jej czteroaktowej sztuki „Miłość panieńska" — czy można nie być ciekawym, co myśli sama autorka o swym nieda­lekim debiucie?
— O co chodzi w sztuce? — zaczynamy rozmowę w miłym saloniku, pełnym cennych obrazów, widoków Kazimierza, w którym pani Kuncewiczowa spędza każ­de lato, i różnych osobliwości huculskich, góralskich itd.
Osnową sztuki — słyszymy odpowiedź — jest konflikt między dwiema koncepcjami miłości, bohate­rami zaś — młodzi kochankowie, Ryszard i Inka, oboje z tzw. dobrego domu. Chłopiec pojmuje miłość jako sen, ucieczkę od życia (jest to koncepcja raczej po­etycka), dziewczyna widzi w miłości element wszech­ogarniający — samo życie. Pierwsza koncepcja nie stwa­rza żadnych nakazów, natomiast druga pociąga za sobą żądzę wspólności zdań, jednoznaczność doznań. Inka stara się każdą obcość uzgodnić z kochankiem, Ryszard woli każdą obcość ominąć lub zażegnać jako fatalizm, który nie da się usunąć.
Na tle konfliktu tych dwóch koncepcji moment prze­silenia fizycznego miłości staje się momentem tragicz­nym. Wynika kwestia dziecka i kochanka musi zamknąć się samotnie w sferze swojej płci. Zgodnie ze swoją koncepcją „wspólności” Inka żąda, by Ryszard podzielił z nią przynajmniej społeczną stronę tego waż­nego faktu: żeby powziął decyzję co do istnienia dziec­ka i wziął na siebie część udręki moralnej, towarzy­szącej wszelkim katastrofom fizycznym. Tu występuje na jaw „nowatorstwo erotyczne” Ryszarda...
— Nowatorstwo erotyczne?
Tak, za chwilę to panu wyjaśnię. Ryszard, świa­domy swej bezsilności, nie uważa się za uprawnionego do udziału w decyzji, której nie może poprzeć udzia­łem w cierpieniu. Z drugiej strony uważa, że jego obecność nie mieści się w tej arcyskomplikowanej sy­tuacji życiowej. Stąd gorycz Inki, żal Ryszarda i początek końca miłości.
Maria Kuncewiczowa w swoim
warszawskim mieszkaniu,
lata trzydzieste.
Dlaczego powiedziałam „nowatorstwo erotyczne” Ryszarda? Oczywiście taki stosunek mężczyzny do od­powiedzialności miłosnej nie jest nowy. Nowa jest na­tomiast sankcja społeczna tego stosunku, który daw­niej określono by jako „donżuański”, a który dziś zaczyna być w niektórych wypadkach rozumia­ny jako tragedia męskiej bezsilności. W mojej sztuce jest taki właśnie „niektóry wypadek”.
— Zatem nie potępia pani młodego bohatera sztuki?
— Nie, zupełnie się na niego nie gniewam. Ale sympatie moje są po stronie Inki, której przypadł w udziale ból fizyczny, bardziej hańbiąca cząstka ta­jemnicy istnienia niż ból moralny Ryszarda...
— Jak pisała Pani „Miłość panieńską”?
— Bardzo impulsywnie i bardzo krótko. 3 dni i trzy noce. Dopiero potem przyszły poprawki i przeróbki. Równie impulsywnie pisałam „Przymierze z dziec­kiem”. Inne rzeczy już zupełnie inaczej.
— Bardzo mnie interesują te „inne rzeczy". W od­powiedzi na ankietę „Wiadomości Literackich” powie­działa Pani, że. w sprawie swoich zamierzeń literackich jest Pani bardzo przesądna. Ale ponieważ „Kul­tura" nie licuje z przesądami...?
— Więc dobrze. Piszę teraz historię złożoną z 20 roz­działów. Rodzaj rozczłonkowanej powieści lub raczej zbiór nowel, które będą związane wspólnością tła i nie­których bohaterów, występujących raz jako postaci pierwszoplanowe, raz jako komparsi. Cała ta historia oparta jest na obserwacji. Bodziec twórczości przychodzi z zewnątrz. Stykam się z obcymi, często­kroć niesympatycznymi postaciami, do których siłą rzeczy muszę mieć stosunek bezosobisty. W pracy tej nie ma rozkoszy pisania. Piszę bardzo wolno. Brak mi jeszcze pięciu rozdziałów.
— A teraz owe (nieuniknione) banalne pytania: jakie są Pani ulubione książki? Co Pani czyta?
—  Przyznam Panu, że od czasu „Krystyny córki Lawransa” żadna książka nie uczyniła na mnie podob­nie silnego wrażenia. Ciągle do niej powracam. Russela „Małżeństwo i moralność”. Imponuje mi dżentelmeński stosunek Russela do zagadnień, do których podchodzi się zazwyczaj od strony skandalu, po plotkarsku... Prze­piękne są wiersze Staffa w tomie „Wysokie drzewa”...
Z kolei zaczynamy mówić o muzyce, tej drugiej sferze zainteresowań pani Kuncewiczowej, która jest, jak wiadomo, wysoce utalentowaną śpiewaczką.
Autorka „Miłości panieńskiej” skarży się, że tak trud­no jest zajmować się jednocześnie muzyką i literaturą. Jedna przeszkadza drugiej. Ale wyznaje, że w ostat­nich czasach znów ją przeciągnięto na stronę muzyki. Chodzi na lekcje śpiewu i śpiewa pieśni Mozarta...
Kto wie, może niezadługo ujrzymy ją na estradzie?
Kultura 1932, nr 5 [5]
________________
[1] Antoni Słonimski, Gwałt na Melpomenie, t. II, Czytelnik 1959, s. 39.
[2] Cyt. za: Alicja Szałagan, Maria Kuncewiczowa: monografia, Instytut Badań Literackich 1995, s. 165.
[3] Antoni Słonimski, op. cit, s. 39.
[4] Cyt. za: Alicja Szałagan, op. cit., s. 165.
[5] Rozmowy z Marią Kuncewiczową, wybór, opracowanie i posłowie Helena Zaworska, Czytelnik, 1983, s. 55-57.

26 komentarzy:

  1. Bardzo dobry tekst :) Przyjemnie się go czyta. Nie wiedziałam, że Kuncewiczowa napisała dramat. I to nawet dwa. Człowiek uczy się przez całe życie. Pozdrawiam!

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Dzięki za miłe słowa. Dramaty Kuncewiczowej są prawie całkowicie zapomniane. Obawiam się, że słusznie. :)

      Usuń
  2. Niech no ten dramat aborcyjny dopadnei jakiś współczesny reżyser teatralny:). Będzie sie działo:).

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Zastanawiam się, czy przypadkiem tempo, z jakim sztuka zniknęła ze sceny nie wiązało się jednak z jakimiś protestami? Skoro "Przymierze z dzieckiem" wywołało taką burzliwą dyskusję...
      Współczesny reżyser raczej nie dopadnie "Miłości panieńskiej". W 1932 roku Słonimski narzekał na sztuczne dialogi, więc dla nas prawdopodobnie byłyby jeszcze bardziej niestrawne. :)

      Usuń
    2. Lirael, nie doceniasz współczesnych reżyserów.
      Sztuczne dialogi ożywią licznymi k... i p... i wprawdzie ciągle będą niestrawne, ale za to mocno uwspółcześnone:).

      Usuń
    3. Właśnie sobie wyobrażam adaptację filmową "Miłości panieńskiej" a la Wojciech Smarzowski. :) Dialogi na pewno nie byłyby sztuczne. :D

      Usuń
  3. No to ja podróżuję dyliżansem, a chciałoby się przynajmniej pociągiem. Wejście na blog prześliczne, romantyczne. Serdeczności:)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Mam nadzieję, że niespieszna przejażdżka dyliżansem nie wywoła stłuczeń i niemiłych wrażeń. :)
      Nowy wystrój blogowy miał być z założenia trochę bardziej wiosenny. :)

      Usuń
  4. Dziękuję za możliwość przeczytania ciekawego tekstu.
    Mam przestój w "Fantomach", ale już widzę ile fragmentów karteczkami pozaznaczam...
    Pozdrawiam wiosennie.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. To ja dziękuję Ci za czas poświęcony w niedzielne popołudnie. :)
      Czytając "Przeźrocza" też pozaznaczałam mnóstwo fragmentów. Cieszę się, że mam własne książki autorstwa Kuncewiczowej, bo ciężko byłoby się rozstać. :)

      Usuń
  5. Boy faktycznie dość wybrzydzał na "Miłość panieńską", głównie na brak zdecydowania autorki, o co jej konkretnie chodzi:) Natomiast czytamy, że chętnie obejrzałby więcej sztuk autorstwa kobiet, i samej Kuncewiczowej też. Szczególnie gdyby rozwinęła "niepewne jeszcze środki techniczne". Swoją drogą, musiała autorka faktycznie się pogubić: "W ogóle za dużo mówi się w tej sztuce przenośniami - nie zawsze szczęśliwymi (sałata z kapusty i rydzyki solone jako symbolika uczuć) - i za wiele o rzeczach nieważnych,a za mało o najistotniejszych".

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Sałata z kapusty i rydzyki solone jako symbolika uczuć - rzeczywiście dość skomplikowana ta symbolika. :)
      Bardzo Ci dziękuję za rozwinięcie wątku Boya. Faktycznie niespecjalnie był sztuką zachwycony, podobnie zresztą jak Słonimski. Obydwaj panowie powstrzymali się jednak od miażdżącej zgryźliwości, do której byli zdolni, więc tragicznie chyba nie było. :)

      Usuń
    2. My odbieramy obu panów, a szczególnie Słonimskiego, jako prześmiewców, ale oni starali się być też konstruktywni - w tym celował Boy i ta recenzja, aczkolwiek negatywna, dość dogłębnie analizuje sztukę - gdyby się Kuncewiczowa nie zniechęciła, to mogłaby się sporo nauczyć:)

      Usuń
    3. Recenzja Słonimskiego taka właśnie jest: z jednej strony zabawna, ale z drugiej konstruktywna, przedstawia bardzo konkretne zarzuty. U Boya też niby "groch z kapustą", ale merytorycznie "Miłość panieńską" potrafił ocenić.
      Niestety, Kuncewiczowa zniechęciła się chyba dość skutecznie do działań teatralnych, skoro dopiero po osiemnastu latach podjęła drugą nieśmiała próbę. :)

      Usuń
    4. No a jeśli do tego obejrzała którąś z dość zgodnie chwalonych sztuk Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, to nie dziwota:)

      Usuń
    5. Zupełnie zapomniałam, że ona też napisała sztuki! Aż piętnaście, w tym trzy słuchowiska. To musiały być fascynujące dzieła, np. "Kochanek Sybilli Thompson. Fantazja przyszłości w 3 aktach". :)

      Usuń
    6. Nawet nieźle jej ponoć wyszły. A z powodu antyhitlerowskiego wydźwięku sztuki "Baba-Dziwo" musiała wyjechać z Polski we wrześniu 1939 roku.

      Usuń
    7. Koniecznie trzeba będzie przeczytać, chociaż też zapewne trudne do zdobycia. :(
      Zapomniałam,że Madzia wykorzystała tytuł jednej ze sztuk MPJ w "Zalotnicy niebieskiej". Wydawało mi się, że to był jej własny pomysł.
      A propos "Zalotników niebieskich", recenzja Słonimskiego zaczyna się tak: "Sztuka Pawlikowskiej jest prawdziwym zdarzeniem artystycznym". :)

      Usuń
    8. Dwa tomy dramatów Pawlikowskiej ukazały się drukiem:)

      Usuń
    9. Widzę u Słonimskiego, że to same perły literackie. Trzeba się będzie zaopatrzyć w ten dwupak. :P

      Usuń
  6. Może niepowodzenie sztuki tłumaczy fakt, że jej napisanie zajęło Kuincewiczowej tylko trzy dni i trzy noce?;) Czytam właśnie Gaj oliwny i powieść wydaje mi się wybitnie filmowa, zwłaszcza dialogi uważam za bardzo udane, więc aż trudno mi uwierzyć w tę sztuczność.
    Dramatopisarstwu nie podołało zresztą wielu wybitnych pisarzy - np. FSF poległ na sztuce "Warzywo", a jego przygoda z Hollywood również okazała się niewypałem.

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Sztuka powstała zaiste w tempie ekspresowym. :) Ale "Przymierze z dzieckiem" podobno też Kuncewiczowa napisała błyskawicznie, a efekt był zdecydowanie lepszy. W każdym razie reakcja czytelników była żywiołowa .
      "Cudzoziemka" też jest właśnie dość filmowa, więc tym większe zaskoczenie.
      Zaskoczył mnie też tytuł sztuki FSF. Jakoś mi do niego nie pasuje. :) Może to też jedna z przyczyn porażki.
      A propos, wersja filmowa "Wielkiego Gatsby'ego" zupełnie mi się nie podobała (ta z Redfordem).

      Usuń
    2. "Warzywo" było do tego sztuką polityczną o prezydencie USA, czy kandydacie na prezydenta, więc pisarz zdecydował się nie tylko na nietypowy tytuł, ale też na inną niż zazwyczaj tematykę.

      Nie widziałam żadnej ekranizacji Gatsby'ego, ale bardzo cieszę się na tę najnowszą
      http://intothescreen.blogspot.fr/2011/12/first-look-great-gatsby-de-baz-luhrmann.html

      Usuń
    3. Nie miałam pojęcia, że Eitzgerald poruszał też tematy polityczne. Sądząc po tytule sztuki kandydat na prezydenta nie jest szczególnie pozytywną postacią. :)
      O najnowszej ekranizacji czytałam. Jeśli będę mieć możliwość , obejrzę, ale Leonardo nie wydaje mi się dobrym wyborem. Według mnie jest zbyt wymuskany i efebowaty, nie ma czaru Gatsby'ego, ale ja ogólnie za DiCaprio nie przepadam, więc mogę być nieobiektywna. :)

      Usuń
  7. Też byłam zaskoczona, że Kuncewiczowa napisała dramaty. Od razu zapałałam chęcią do ich przeczytania, więc bardzo się ucieszyłam, gdy zobaczyłam tytuł Twojej notki i zazdrościłam, że udało Ci się do nich dotrzeć. Jak widać... niezupełnie się udało, ale notka i tak wspaniała :)

    OdpowiedzUsuń
    Odpowiedzi
    1. Ja też straszliwie chciałabym je przeczytać. Już wiem, gdzie szukać, więc mam nadzieję, że kiedyś będę mogła napisać uzupełnienie tej notki. :) Bardzo się cieszę, że Ci się podoba.

      Usuń