Iris Murdoch, "Dzwon"

Wzbierające wody niedoskonałości

"Dora Greenfield rzuciła męża, ponieważ się go bała. W sześć miesięcy później postanowiła wrócić do niego z tego samego powodu."[1] To się nazywa mocny początek opowieści! A po trzęsieniu ziemi w pierwszych zdaniach napięcie rośnie z każdą stroną. Do napięcia, a chwilami wręcz rozdygotania, trzeba się przyzwyczaić. Lekturze "Dzwonu" towarzyszy do końca.

Kiedyś przeżyłam niezbyt udane spotkanie z twórczością Iris Murdoch, teraz było o niebo lepiej. Po jej książkę sięgnęłam pod wpływem recenzji  Ani, która dotyczyła innej powieści tej pisarki i komentarza Bezszmer, rekomendującej "Dzwon" jako dobry wybór dla początkujących amatorów twórczości autorki "Jednorożca". Wypożyczyłam w ciemno.

Biblioteczny egzemplarz pozbawiony był obwoluty, stąd zastępczy wariant okładki w recenzji. Nie pamiętam, kiedy ostatnio zdarzyło mi się przeczytać książkę, o której nie wiedziałam kompletnie nic. Z jednej strony czułam niedosyt informacji, z drugiej jednak to było ciekawe doświadczenie. Czasem warto przeczytać książkę przyobleczoną w burą, biblioteczną włosiennicę. Niektóre noty wydawcy sprawiają, że czuję się tak, jakbym już poznała całość.

"Dzwon" opowiada o burzliwych losach małżeństwa Dory i Pawła Greenfield, którzy w wyniku splotu okoliczności trafiają do świeckiego bractwa anglikańskiego. Jego siedziba mieści się w posiadłości Imber Court w ustronnym zakątku hrabstwa Gloucestershire. Ważną rolę odegra też pobliskie opactwo Imber, klasztor benedyktynek, jezioro, a również średniowieczna legenda o zatopionym dzwonie.

Powieść podobała mi się, ale nie wpadłam w zachwyt bezkrytyczny. Uważam, że cierpi na nadmiar słów. Wyrazy spadają na czytelnika jak ulewny deszcz. Na moim odbiorze "Dzwonu" na pewno zaważył przekład. Jest chropawy, niektórym fragmentom brakuje płynności. Może stąd właśnie wrażenie, że nie czytam, a przedzieram się przez gąszcz wyrazów. Świat powieściowy jest tak szczelnie wypełniony słowami, że za mało miejsca pozostało dla czytelnika.

Bardzo lubię głębię psychologiczną opisywanych postaci, ale odnosiłam wrażenie, że autorka trochę przesadziła. Wolę, kiedy autor daje większą autonomię odbiorcy, kiedy bardziej mu ufa, kiedy przedstawia fakty, które samodzielnie trzeba zinterpretować. Drobiazgowość analiz bohaterów w "Dzwonie" była dla mnie nieco męcząca. Przykładowo przeżycia wewnętrzne po pocałunku Michała i Toby'ego zajmują osiem i pół strony (Toby cztery, Michał cztery i pół). Podobno od nadmiaru głowa nie boli, ale tym razem poczułam lekki przesyt. Przeszkadzało mi też trochę naciągane prawdopodobieństwo niektórych rozwiązań fabularnych. Powieść ma charakter moralitetu, więc pewne rzeczy musiały mieć miejsce, żeby wypłynęły z nich odpowiednie wnioski.

O "Dzwonie" trudno zapomnieć. Powieść Murdoch przeczytałam w sierpniu, a do tej pory zdarza mi się zastanawiać nad jej przesłaniem, nad postępowaniem bohaterów. We wstępie do angielskiej edycji A. S. Byatt stwierdza, że główne tematy książki to religia i seks oraz skomplikowane związki między nimi. Moim zdaniem książka mówi też o ludzkiej niedoskonałości, o przepaści między naszymi dążeniami, aspiracjami, wyidealizowanymi poglądami na własny temat, a rzeczywistością, która wcale nie jest różowa. Zdaniem autorki człowiek to istota targana namiętnościami, które zagłuszają racjonalne myślenie. Powieść obnaża też nasz brak odpowiedzialności za czyny, gesty, słowa wobec innych osób. Impulsywny gest potrafi wywrócić czyjeś życie do góry nogami:

nigdy  nie   jesteśmy bezpieczni. W każdej chwili możemy być wyrwani ze stanu bezgrzesznej pogody i bez żadnych faz przejściowych   wtrąceni   w   jego   przeciwieństwo   —   tak   wysoko wzbierają wokół nas wody naszej i cudzej niedoskonałości. Toby przeszedł w ciągu sekundy, albo takie przynajmniej miał  wrażenie,   drogę  od  radości,  która  zdawała  się  niezachwiana,   do   niepokoju,   którego   prawie   nie   rozumiał. [2]

Losy bohaterów ilustrują przekonanie, że za wyrządzone krzywdy trzeba zapłacić nawet po wielu latach. Kara dosięgnie winowajcę w najmniej spodziewanym miejscu i czasie: "Nasze uczynki są jak okręty, przyglądamy im się. gdy wypływają na morze, ale nie wiemy, kiedy i z jakim ładunkiem wrócą do portu". [3]

Lista tematów do przemyśleń poruszanych w książce jest znacznie obszerniejsza. Obawiam się, że trochę za długa jak na liczącą 332 strony powieść. Poza wymienionymi problemami autorka porusza kwestię homoseksualizmu, etyki zawodu nauczyciela, małżeństwa, wolności i wiele innych. Tragiczne wydarzenia, jakie rozgrywają się w Imber Court i mało optymistycznie refleksje filozoficzne, nie pozwoliły mi niestety poznać poczucia humoru autorki, o którym sporo czytałam. To przygnębiająca powieść. Jedyne przebłyski uśmiechu pojawiają się wówczas, gdy na scenę zamaszyście wkracza Dora Greenfield.

Mimo zastrzeżeń elegancka i błyskotliwa proza Iris Murdoch daje dużo satysfakcji. To dla mnie jedna z ważniejszych książek tego roku. Wymagała cierpliwości i skupienia, ale cały czas towarzyszyło mi przekonanie, że warto.

_____________

[1] Iris Murdoch, "Dzwon", tłum. Krystyna Tarnowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972, s. 5.
[2] Tamże, s. 168.
[3] Tamże, s. 174.

Moja ocena: 4+

Iris Murdoch