Pani kameleon (Margaret Atwood, "Pani wyrocznia")

Pani kameleon

Niech Was tylko nie zwiedzie apetyczna słodycz okładki. Wbrew pozorom to ciasteczko chwilami smakuje gorzko jak piołun, czasem bywa słone od łez, a poza tym jest trudne do zgryzienia. Mimo to połknęłam je błyskawicznie i marzę o dokładce, choć okazało się naprawdę pożywne. Minął już miesiąc, a często o nim myślę.

Wszystko zaczęło się od dyskusji w Klubie Czytelniczym Ani. Opowieść podręcznej okazała się dla mnie czytelniczym objawieniem. Nie tylko zresztą dla mnie. Liczba komentarzy (309) świadczy o tym, że rozmowa o książce była dynamiczna. Proza Margaret Atwood zachwyciła mnie tak bardzo, że postanowiłam dalej poznawać ją na własną rękę. Samotną wędrówkę rozpoczęłam w towarzystwie Pani wyroczni.

Również w tej powieści kanadyjska pisarka potrafiła stworzyć trudną do oddania słowami atmosferę napięcia, chwilami wprowadzającą w rozdygotanie. Bohaterka książki, Joan Foster, nie oszczędza nerwów czytelnika. Wiecznie ucieka przed innymi i przed samą sobą. Zmienia otoczenie, przyjaciół, kochanków, wygląd, wagę ciała, miejsce zamieszkania, imiona i nazwiska. Wyznaje: "Chciałam mieć więcej niż jedno życie"[1]. Wciąż nie dostrzega tego, że problemy są w niej, a nie obok. Wynikają przede wszystkim z chorych relacji z rodzicami. Kluczowa dla zrozumienia dziwnego postępowania Joan Foster wydaje mi się jej uwaga o matce, apodyktycznej, oschłej neurotyczce: "Tylko jedno mogłoby ją zadowolić: gdybym się zamieniła w kogoś zupełnie innego"[2].

O takich właśnie ciągłych transformacjach, skrupulatnym zacieraniu śladów starego życia i rozpoczynaniu nowego, mówi Pani wyrocznia. Joan to kolejna uciekinierka, której historię mogłaby spisać Alice Munro. Tym razem też okazuje się, że przeprowadzka w inne miejsce tak naprawdę nic nie daje: "Ta próba ucieczki nie miała najmniejszego sensu, wszystkich ich tu ze sobą przywlokłam; słyszałam ich głosy niby pomruk odległego, ale rozwścieczonego tłumu"[3].

Świetne są fragmenty o dzieciństwie Joan. Natomiast retrospekcje poświęcone jej licealnym latom wydały mi się trochę zbyt rozbudowane. Zdarzają się powtórzenia, na przykład wzmianki o tym, że nasza bohaterka jest powiernicą atrakcyjniejszych koleżanek i że dekorowała salę gimnastyczną na imprezy, w których sama nie uczestniczyła, pojawiają się dwukrotnie. W miarę lektury napięcie trochę spada, głównie za sprawą wspomnianych dłużyzn. Początek i końcówka powieści są wyśmienite, natomiast część środkowa chwilami przypomina nerwowe dreptanie w miejscu. Drażnił mnie też nadbagaż problematyki. Czego tutaj nie ma?! Polityka, religia, dojrzewanie, poszukiwanie tożsamości, feminizm, psychologia, zaburzenia łaknienia, przemoc w szkole, literatura, dysfunkcyjna rodzina, język angielski, Włochy. Na zdjęciu z okładki  owocowo-kremowe nadzienie rozsadza babeczkę z ciasta, podobnie jak w "Pani wyroczni" powieściowa forma nie do końca wytrzymuje napór tematów i wątków, grożąc rozbryźnięciem. Irytowały mnie też literówki, ale to już nie wina autorki.

Bohaterka i jej problemy trochę mnie zmęczyły, choć zostałam po prostu wchłonięta przez powieściowy świat i bardzo przeżywałam losy Joan. Pani wyrocznia kojarzy mi się bardziej z psychologicznym, a czasem wręcz psychiatrycznym studium przypadku, niż powieścią. Odnosiłam wrażenie, że na czas lektury zamieszkałam w mózgu bohaterki, co na dłuższą metę było nieco nużące. Wędrówka w głąb duszy Joan okazała się wyczerpująca, ale z drugiej strony nieczęsto trafia się tak wnikliwy, szczegółowy portret powieściowej bohaterki. Jestem pod wrażeniem.

W tej chwili wątki psychologiczne w Pani wyroczni nie są może już tak świeże i atrakcyjne jak w latach siedemdziesiątych (książkę wydano w 1976 roku), bo na przykład o bulimii można teraz poczytać nawet w czasopismach dla nastolatek. Nie zestarzały się natomiast fragmenty nasączone groteskowym komizmem. Szczególnie podobały mi się potraktowane prześmiewczo kwestie literackie. Joan jest pisarką, autorką historycznych powieści grozy, które Atwood umiejętnie i dowcipnie parodiuje - w treść książki wplecione są misternie wyimki z romansów pani Foster. Dzięki literackiej karierze bohaterki autorce udało się też przemycić karykaturalny obraz tak zwanego "przemysłu wydawniczego". Wystarczy tylko odpowiednia finansowa motywacja, a z każdej książki można zrobić bestseller, umiejętnie przedstawiając ją jako dzieło genialne i przekupując wpływowych recenzentów.

Jeszcze koniecznie muszę wspomnieć o polskim hrabim, który w powieści odgrywa dość istotną rolę. Paweł wywodzi się z herbowej arystokracji, na małym palcu nosi sygnet z mitycznym ptakiem. Emigrował z Polski, kiedy wkroczyły wojska radzieckie. Mieszka w Londynie, pracuje jako urzędnik w banku, a wolnych chwilach pisuje kiczowate powieści o miłostkach personelu medycznego, choć jego zdaniem język angielski i literatura piękna wykluczają się: "zostałem wygnany z własnego języka, a ten nadaje się tylko do robienia oszczędności. Nie ma w nim żadnej melodii, ten język nie śpiewa, on zawsze usiłuje coś sprzedać"[4]. Ekscentryczny neurastenik, a w dodatku zdeklarowany antysemita ("wszystkiemu są winni Żydzi"[5]), do powieści wprowadza specyficzny koloryt,  ale szczególnej chluby nam nie przynosi.

Nie da się ukryć, Pani wyrocznia udała się autorce trochę mniej niż Opowieść podręcznej, ale mimo wszystko upewniła mnie w przekonaniu, że Atwoodiadę czas zacząć. Widzę też, że na mojej czytelniczej mapie świata Kanada zaczyna wyglądać coraz bardziej intrygująco. Tymczasem z półki kokieteryjnie zerka na mnie już pięć kolejnych książek Margaret Atwood.  A najbardziej znacząco mruga Kocie oko.

__________

[1] Margaret Atwood, Pani wyrocznia, tłum. Zofia Uhrynowska-Hanasz, Zysk i S-ka, 1997, s. 144.

[2] Tamże, s. 52.

[3] Tamże, s. 318.

[4] Tamże, s. 150.

[5] Tamże, s. 162.

Moja ocena: 4+

Margaret Atwood. [Źródło]